CÁC LOẠI GIÁ THỂ TỐT NHẤT CHO LAN

 

Ngày mới chơi lan, tôi luôn băn khoăn không biết nên trồng lan vào chất trồng (giá thể) gì thì tốt nhất? Sau nhiều năm thử nghiệm, khám phá, quan sát và đúc kết với hàng trăm loại lan trên hàng chục loại giá thể khác nhau, với nhiều sự so sánh đối chiếu thì tôi đã rút ra được những kinh nghiệm thực tế mà chút nữa tôi sẽ trình bày để các bạn tham khảo. Nội dung sẽ bao gồm sự phân loại, cách xử lý chất trồng, ưu và nhược điểm của từng loại, gợi ý một số các giống lan phù hợp nhất với từng loại giá thể để bạn có thể dễ dàng chọn lựa. Một số loại giá thể có thể trồng lan được nhưng có quá nhiều nhược điểm như rễ bèo (lục bình), lá cây, rơm rạ, tro trấu… tôi xin lược bỏ vì có phân tích ra cũng không có ý nghĩa thực tiễn nào.

 

A. DỚN TỪ CÂY DƯƠNG XỈ

 

Tôi tạm chia ra làm 3 loại:

1. DỚN ĐÁ

   :Sợi rễ đen, khá to, rất nặng, cực kỳ cứng, kết cấu giữa các rễ với nhau rất khít, chặt, độ giữ ẩm khá kém. Một cây dài 1,5m đường kính 40cm nặng ít nhất khoảng 50 ký. Loại này có thể để trụ, xẻ bảng, khoét chậu hoặc chặt vụn Loại này băm vụn 1-2cm từng cọng, cho vào chậu trồng các giống lan có giả hành hoặc địa lan, lan hài rất tuyệt vời. Rất bền, trên 4-6 năm.

2. DỚN CÙ LẦN

   :loại này cây thường không to và không cao lắm, cỡ 1-2m, bộ rễ nói chung là ít, chủ yếu tập trung ở gốc, trên thân giả có lông tơ rất mịn. Thân gỗ chỉ là thân giả có thể tách ra thành từng múi, mỗi múi cỡ ngón tay và có rất nhiều lông tơ rất mịn, khả năng giữ ẩm cao. Loại dớn này hầu như chỉ có băm vụn ra cho vào chậu. Riêng phần gốc có thể xẻ thành bảng. Nếu băm vụn rồi trồng lan hài hoặc trộn với vỏ thông cỡ nhỏ 1cm trồng lan hài hay địa lan thì đó là sự lựa chọn rất tuyệt vời. Loại này bền khoảng 3-4 năm và có thể dùng để ươm keiki hoặc làm tã giữ ẩm cho lan mới ghép trên gỗ hoặc lũa.

3. DỚN SỢI

   (hay còn gọi là dớn vàng, dớn nâu): Rễ rất nhiều, mềm mại, đan xen nhau nhưng không quá chặt. Khi còn tươi khá nặng cỡ 40kg 1 cây dài 1,5m đường kính 40cm, nhưng khi khô rất nhẹ, chỉ còn khoảng chục ký. Loại dớn này thường dùng xẻ bảng, cưa khúc, thái lát mỏng làm tã, băm vụn cho vào chậu, hoặc để cả cây to rồi đổ bê tông 1 đầu cho đứng lên làm tác phẩm khủng. Khả năng thoát nước tốt và giữ ẩm vừa phải. Độ bền 3-4 năm.

Trong ba loại trên, thì dớn đá giữ nước kém nhất nhưng bền nhất, dớn cù lần giữ nước là tốt nhất.

 

DỚN CHÍNH LÀ LOẠI GIÁ THỂ TUYỆT VỜI NHẤT MÀ TÔI TỪNG BIẾT VÀ ĐANG SỬ DỤNG CHO CÁC GIỐNG LAN ĐA THÂN.

Bất cứ lan đa thân nào bạn cũng có thể sử dụng dớn sợi để làm giá thể, từ chi Dendrobium, Cymbidium – Địa Lan, Oncidium – Vũ Nữ, Maxillaria, Lycaste, Bulbophyllum – Lan Lọng, Laelia (Nữ hoàng các loài lan), Cattleya, Epidendrum – Trúc Lan, Pleurothallidinae tới các chi lan như mấy con rết bé xíu Dichaea hoặc lan Hài – Paphiopedilum…

CÁCH XỬ LÝ DỚN TRƯỚC KHI TRỒNG LAN

Dù là dớn bảng hay khúc hay sợi thì ta đều nên làm như sau:

– Bước 1: Rửa thật sạch với nước lã. Rũ sạch đất, cát, lá và vỏ cây tạp. Sạch tới mức nước giặt trong veo luôn thì tốt nhất.

– Bước 2: Ngâm nước vôi hoặc nước vôi trong với thời gian 2 tiếng tới 2 ngày. Mục đích chính là trung hòa axit, diệt cỏ dại, côn trùng gây hại như cuốn chiếu, sâu đất, kiến, mối, rết, ốc và sên, tiêu diệt các loại nấm khuẩn.

Hoặc bạn có thể ngâm Physan 20 nồng độ 2ml/1lít nước 1-24 tiếng. Hoặc ngâm Benkona nồng độ 2ml/1 lít nước.

– Bước 3: Rửa lại với thật nhiều nước lã, rửa trôi hết nước vôi đi.

– Bước 4: Ghép lan lên hoặc cho vào chậu hoặc làm tã đắp lên giò lan.

 

Một số các nhà vườn lớn thường chọn giải pháp luộc dớn với nước sôi trong 20-30 phút cũng cho hiệu quả tương tự.

B. DỚN MỀM là rễ của cây Ổ phụng (quạ), Ổ rồng:

còn gọi là dớn XỐP, giữ nước cực tốt, có thể ví khả năng giữ nước như cục xốp xanh cắm hoa để bàn. Thường dùng để trồng lan con, ươm keiki, làm tã trên các giò lan ghép gỗ lũa, độ bền trên 3 năm, giá thành hơi cao và mùa mưa hay làm lan bị úng thối nếu không phòng bệnh tốt. Cách xử lý cũng giống như Dớn Dương Xỉ.

 

C. DỚN TRẮNG CHILE VÀ RÊU RỪNG

Đây là loại giá thể dùng để trồng lan ra chai mô hoặc gieo hạt, dùng để ươm keiki và trồng lan trong nhà kính, đặc biệt là lan Hồ Điệp. Cũng thường thấy người chơi lan dùng để làm tã cho lan mới ghép trên gỗ và lũa.

Độ bền chỉ từ 2-3 năm, giữa nước cực cao, giá thành khá mắc. Bạn phải cân nhắc thật kỹ trước khi dùng giá thể này cho lan rừng.

Cách xử lý cũng giống như Dớn Dương Xỉ.

 

D. THAN CỦI

Than rẻ tiền thì giữ ẩm tốt hơn loại đắt tiền, nhưng không bền bằng loại đắt. Trung bình than bền 5-10 năm. Giã nhỏ than thì giữ ẩm tốt hơn là để cả cục to.

Tôi khuyên bạn không nên dùng than vì độ giữ ẩm kém, giữ muối nhiều và nhanh làm hư bộ lá của lan, cây lan trồng than lên chậm chạp và yếu ớt. Ngoài rẻ và bền thì tôi không thấy có ưu điểm gì khác.

Xử lý than rất đơn giản, bạn chỉ cần ngâm nước cho tới khi than chìm xuống là dùng được.

 

E. VỎ THÔNG

Vỏ cây nói chung và vỏ thông nói riêng đều dùng để trồng lan được, tuy nhiên nên chọn loại vỏ cây có độ bền trên 3 năm mới đạt hiệu quả kinh tế.

Giá cả của vỏ thông so với than củi hoặc dớn hoặc xơ dừa là tương đương nhau, khá cạnh tranh (khoảng 15-50 ngàn 1 ký). Lan càng nhỏ thì nên chọn hoặc băm vỏ thông càng phải nhỏ. Và rễ lan càng nhỏ thì bạn phải dùng vỏ thông nhỏ.

Ví dụ: 
– Giả Hạc (Phi Điệp Tím), Trầm, Kèn, Đùi Gà thì nên dùng vỏ thông kích cỡ 0,5cm tới 1cm; 
– Kiều (Thủy Tiên), Dendro thì vỏ thông kích thước cỡ 2cm; 
– Cẩm Báo, Ngọc Điểm (Đai Châu), Sóc Lào, Sóc Ta, Hải Yến, Hỏa Hoàng… thì kích thước trên 3cm.
– Riêng đối với lan Hài, thì vỏ thông chỉ nên dưới 1cm.

Vỏ thông có chứa Resin nên có tính sát khuẩn cao, lâu mục, không đóng rêu, ít có mầm bệnh các loại nấm hại.

Khu vực cao nguyên Lâm Viên tôi sống có hai loại vỏ thông đó là:

– Vỏ của cây thông 2 lá, vỏ xù xì từng cục, rất cứng. Loại này băm nhỏ trộn xơ dừa hoặc dớn sợi rồi trồng Lan Hài thì tuyệt vời. Loại này rất bền, khoảng 4-6 năm mới mục. Tôi đã thử nghiệm trồng Thủy Tiên, Cẩm Báo, Đùi Gà, Hài Râu…. cây lên rất mạnh.

– Vỏ thông 3 lá, từng lớp, từng lớp xếp chồng lên nhau. Vỏ này rất sắc, đi bóc rất dễ đứt tay, rễ lan cũng dễ bị tổn thương hơn khi có gió lay và vận chuyển. Loại này dễ mua hơn, dễ kiếm hơn. Loại này bền 2-3 năm. Tôi đã thử trồng Thủy Tiên, Đùi Gà, Hài Râu, Hoàng Thảo Kèn, Dendro… cây phát triển rất tốt. Tốt nhất nên mua vỏ thông xay đã được chà bớt các góc cạnh sắc.

Cách xử lý vỏ thông trước khi trồng lan: Ngâm nước 3-10 ngày cho no nước, sau đó ngâm nước vôi trong hoặc Physan 20 hoặc Benkona trong thời gian 30 phút, rửa lại bằng nước trong và sử dụng.

Vỏ thông cũng là 1 loại giá thể giữ muối khoáng, vì thế hàng tháng bạn nên xối thật nhiều nước để rửa giá thể cho trôi bớt muối đi. Biểu hiện của giò lan bị thừa muối là lá và đầu lá bị vàng và khô cháy (khá giống lá già và khá giống kiểu bệnh Thán Thư).

 F. GỖ VÀ LŨA

Gỗ giữ nước kém, thoáng bộ rễ, dể tìm kiếm. Không nên dùng gỗ của cây có tinh dầu như thông ngo, dầu, gió bầu (trầm, kỳ nam)…. Nên khoan lỗ, đóng đũa để ghép cho dễ…. Các loại gỗ như vú sữa, nhãn, vải, dẻ, trò, cẩm, sao, dầu, bằng lăng…. Không nên ghép gỗ cà phê, mít, bơ, xoài (trừ trường hợp cây còn sống) vì độ bền mấy loại gỗ này rất tệ, 1-2 năm là nát nhuyễn. Tất cả các loại gỗ bạn nên bóc sạch vỏ.

Lũa là phần gỗ còn lại của cây đã chết sau một thời gian dài chịu sự tác động của nấm, vi khuẩn, đất, nước, gió, nhiệt, áp suất… Phần gỗ này có hình thù kỳ quái, hầm hố, bất định. Phần gỗ này cứng hoặc rất cứng, mối mọt cũng chán ăn. Nó có thể là gốc, rễ, mấu, cành hoặc lõi hoặc giác của cây.

Vậy ưu và khuyết điểm của lũa dùng làm giá thể ghép lan là gì?

– Ưu điểm:

+ Siêu bền, thách thức thời gian và thời tiết (nhiệt, nước, áp suất).

+ Nhìn cục lũa là đã thấy cái nét TÌNH của tạo hóa rồi.

+ Chịu được mọi va đập, rơi rớt.

+ Các giống lan ĐƠN THÂN ghép vào lũa là sự lựa chọn tuyệt vời vì các giống lan này RẤT GHÉT BỊ THAY GIÁ THỂ, thậm chí là không bao giờ thích bị làm phiền (ví dụ Ngọc Điểm – Đai Châu, Sóc Lào, Vanda, Uyên Ương, Sóc Ta, Cáo Bắc, Hải Yến, Hỏa Hoàng, Mỹ Dung….) Tôi quan sát và thấy rằng rễ của các giống lan này có thể sống tới hàng chục năm hoặc hơn.

+ Hầu như không bị nấm trắng (nấm mảng phấn), nấm hạt cải… và cực kỳ ít bị ốc, sên và mấy con nhớt.

+ Giả sử bạn ghép lan thuộc chi Dendrobium như các giống lan thân thòng, kiều…, sau 3-6 năm bạn bắt buộc phải nhổ ra ghép lại, bạn hoàn toàn có thể tái sử dụng lại cục lũa vì nó còn tốt chán.

+ Rất ít khi bị đọng muối giống than hoặc chậu đất hoặc vài loại giá thể khác.

Nhược điểm:

+ Rất nặng. Lũa càng bền thì càng nặng.

+ Đóng hàng bán đi xa thì hơi vất vả. Phí vận chuyển chắc chắn sẽ phải cao.

+ Giá cả từ 5-15 ngàn 1 ký, một cục đẹp đẹp cũng 50 ngàn – 1 vài triệu.

+ Tưới phải nhiều, có khi ngày phải tưới 2-3 lần. Tuy nhiên nếu tiểu khí hậu tốt thì sẽ ít vất vả hơn.

+ Nếu trồng lan trong chậu dớn, bạn bón 10 gam phân là cây lên tốt, thì với lũa, bạn muốn cây lên được được như vậy, bạn phải tốn ít nhất 30-60 gam phân.

+ Không phải lũa nào ghép lan cũng phát triển tốt. Ví dụ lũa cây thông có tinh dầu, lũa xá xị, lũa cây dầu… tóm lại là cây có tinh dầu bạn ngửi thấy mùi thơm hoặc nồng nặc thì ghép vào lan không phát triển hoặc rễ không bám được.

– Vậy để lan ghép lũa phát triển thật tốt bạn nên làm gì?

+ Đắp tã cho lan khi mới ghép. Nên có tã để tăng độ ẩm của gốc để rễ non dễ bám và mầm dễ bung hơn.

+ Đào hào đổ đầy nước; chậu, chum, vại luôn đầy nước… nói chung là tạo độ ẩm trong vườn thật cao lên (85-90%)

+ Treo giò lan thấp xuống sát mặt nước hoặc mặt đất cỡ 30-50cm. Thậm chí cho rễ lan thòng xuống nhúng vào trong nước luôn. Hoặc dùng phương pháp bán thủy canh.

+ Làm giàn thật kiên cố chắc chắn để chịu được sức nặng.

Cách xử lý Lũa trước khi trồng lan:

Bước 1: Có cục lũa (mua, xin, lụm – nhặt, đổi)….

Bước 2: Dùng bàn chải sắt chải thật sạch đất cát, rêu (bàn chải sắt khoảng 20 ngàn 1 cái hoặc dùng máy). Nếu loại gỗ lũa làm bạn không yên tâm rằng lan bám lên được thì lên khò lửa hoặc thui cháy xém lớp bên ngoài đi. Dùng vòi nước áp suất cao phun thật kỹ.

Bước 3: Ngâm nước cho cục lũa ngậm no nước và trong quá trình ngâm, bạn nên thay nước 5-10 lần để nó thôi hết muối chát hoặc chất đắng, chua, cay ra. Ngâm 7-15 ngày. Nếu lũa to quá ngâm không được thì xối nhiêu nước và đắp chăn ướt cho nó hút no nước.

Bước 4: Ngâm nước vôi ít nhất 30 phút hoặc rửa bằng nước vôi hoặc nước vôi trong. Bạn cũng có thể dùng Physan 20 hoặc Benkona thay thế nước vôi.

Bước 5: Rửa lại bằng nước sạch với thật nhiều nước. Rồi để ráo nước cỡ một vài tiếng.

Bước 6: Làm móc (móc thật chắc, to để tránh bị bửa móc, dây thép hoặc dây đồng cứng là tốt nhất. Nếu cục lũa to quá bạn nên đổ bê tông tạo đế thật chắc chắn.

Bước 7: Cố định lan vào lũa, treo lên giàn hoặc đặt lên khay, chăm sóc và thưởng thức.
Sau đó khoan lỗ đóng đũa để lấy chỗ cố định cây lan. Hoặc bạn lấy ống hút hoặc ống nhựa trắng nhỏ 4mm bọc vào cây đinh thép và đóng vào. Hoặc khoan lỗ xuyên qua để cột dây cố định lan. Cách đơn giản nhất là lấy dây Nilon bó lan vào cục lũa.

G. XƠ DỪA

Giữ ẩm rất tốt, nhưng không thoáng, dễ bít chậu gây úng rễ. Tự làm xơ dừa bằng cách mua dừa trái về, bóc ra, lấy búa đập nát, phơi khô, ngâm nước vài lần trong vài ngày để rửa sạch muối (Nên ngâm khoảng 5 ngày và thay 10 lần nước). Có thể ngâm nước vôi trong rất tốt. Dùng làm tã hoặc giá thể ươm kei đều rất tốt. Độ bền khoảng 2 -3 năm.

 

H. VỎ LẠC (ĐẬU PHỘNG), VỎ CÀ PHÊ, TRẤU, MÙN CƯA

Vỏ lạc rất giàu đạm, bạn chỉ cần ngâm 1 lần nước vôi sau đó rửa sạch là dùng được. Độ thoát nước tốt, độ bền 2-3 năm.

Vỏ cà phê om, trấu om (đốt thành than mà cháy không hoàn toàn) chỉ cần rửa bằng nước sạch là dùng được. Độ thoát nước kém dễ làm thối rễ lan.

Mùn cưa gỗ vú sữa, nhãn, vải, dẻ… độ bền 2 năm (nhanh mục). Xử lý ngâm nước vôi sau đó rửa sạch là dùng được.

Các loại giá thể này thường dùng cho lan hài, các loại lan con và ươm keiki.

 

GẠCH VỤN, VIÊN ĐẤT NUNG, XƯƠNG ĐỘNG VẬT, ĐÁ, SỎI…

Các loại giá thể này nên ngâm qua nước vôi rồi rửa lại thật sạch là dùng được. Chất liệu này thường khá nặng và khó đóng hàng gửi đi xa, tui nhiên độ bền rất cao và rất sạch sẽ.

LỜI KẾT

Thực sự để phân tích ra loại giá thể nào tốt nhất cho lan đều rất khập khiễng. Tùy vào gu chơi lan của từng người, tùy vào điều kiện tự nhiên vùng miền và điều kiện kinh tế và tùy vào mục đích trồng lan mà ta có sự lựa chọn khác nhau. Cũng còn tùy vào kỹ thuật tưới và kỹ năng kiểm soát sâu bệnh dịch hại của mỗi người.

Mỗi loại giá thể đều có nét độc đáo riêng và nhược điểm nhất định.

Vậy bạn trồng loại lan gì, độ lớn nhỏ ra sao, trồng chơi hay trồng bán, giàn ẩm thấp hay trên sân thượng, bạn thích phun phân hay gắn phân, bạn là người sáng tạo hay dập khuôn máy móc… Mỗi người đều có sự lựa chọn hợp lý cho riêng mình. Cá nhân tôi chỉ biết chúc bạn may mắn.

 

Nguyễn Ngọc Hà