Chất thơ trong truyện ngắn đỗ chu

pdf
124

trang

LỜI CẢM ƠN

Hoàn thành luận văn Chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu, tôi xin trân

trọng gửi lời cảm ơn chân thành, sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Thanh Tú. Thầy

đã giúp đỡ tôi từ những ý tưởng, những phác thảo đầu tiên tới khi luận văn

được hoàn thành.

Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình và cơ quan công

tác đã động viên, tạo điều kiện cho tôi hoàn thành luận văn này.

Cảm ơn những người bạn thân đã san sẻ để luận văn được hoàn thiện.

NGƯỜI VIẾT

Trần Thị Hồng Minh

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn

này là trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác. Tôi cũng xin cam

đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận văn này đã được cảm ơn và

các thông tin trích dẫn trong luận văn đã được chỉ rõ nguồn gốc.

NGƯỜI VIẾT

Trần Thị Hồng Minh

MỤC LỤC

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

5. Phương pháp nghiên cứu

6. Những đóng góp mới

7. Bố cục của luận văn

NỘI DUNG

Chương 1: Chất thơ và chất thơ trong văn xuôi

1.1. Chất thơ

1.1.1. Các quan niệm về thơ và chất thơ

1.1.1.1. Các quan niệm về thơ

1.1.1.2. Các quan niệm về chất thơ

1.1.2. Phân biệt chất thơ với chất trữ tình

1.2. Chất thơ trong văn xuôi

1.2.1. Thơ, văn xuôi – những kết hợp nghệ thuật

1.2.2. Biểu hiện của chất thơ trong văn xuôi

1.2.2.1. Nội dung biểu hiện

1.2.2.2. Hình thức biểu hiện

Chương 2: Nội dung biểu hiện của chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu

2.1. Chất thơ nhìn từ góc độ thiên nhiên

2.1.1. Chất thơ nhìn từ thiên nhiên nơi rừng núi

2.1.2. Chất thơ nhìn từ thiên nhiên nơi làng quê

2.1.3. Chất thơ nhìn từ thiên nhiên nơi thành thị

2.2. Chất thơ nhìn từ góc độ hình tượng nhân vật

2.2.1. Chất thơ nhìn từ hình tượng người lính

2.2.2. Chất thơ nhìn từ hình tượng người nông dân

2.2.3. Chất thơ nhìn từ hình tượng người trí thức

2.3. Chất thơ nhìn từ góc độ phong tục

Chương 3: Hình thức biểu hiện của chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu

3.1. Truyện không có cốt truyện

3.1.1. Vài nét khái quát về cốt truyện

3.1.2. Truyện không có cốt truyện – nét đặc sắc của truyện ngắn

Đỗ Chu

3.2. Ngôn ngữ giàu hình ảnh và nhạc điệu

3.2.1. Bức tranh vẽ bằng ngôn từ và các phương thức tạo hình

3.2.2. Sức hấp dẫn của nhạc tính và các phương thức tạo nhạc tính

3.3. Giọng điệu trữ tình sâu lắng

3.3.1. Vài nét khái quát về giọng điệu

104

104

3.3.2. Giọng điệu trữ tình sâu lắng – một giọng điệu chủ đạo trong

truyện ngắn của Đỗ Chu

105

KẾT LUẬN

113

TÀI LIỆU THAM KHẢO

116

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Thông thường, người ta cho rằng chất thơ là một thuộc tính chỉ riêng

thơ mới có nhưng thực tế chất thơ có thể tìm thấy trong cả những loại văn học

khác như văn xuôi, kịch. Mở rộng hơn nữa, chất thơ còn có thể tìm thấy trong

các loại hình nghệ thuật khác như âm nhạc, hội họa, sân khấu… Chất thơ biểu

hiện ở cái đẹp của ngôn ngữ và âm điệu, cái đẹp của cảm xúc và ý tưởng, của

những khoảnh khắc tâm trạng… và nó chính là sự miêu tả, khắc họa và thể

hiện nghệ thuật trong sự giàu đượm ý thơ. Theo K.Pauxtôpxki, “Văn xuôi là

sợi cốt, còn thơ là sợi ngang. Cuộc sống được miêu tả trong văn xuôi không

chứa đựng chất thơ trở thành thô thiển, thành một thứ chủ nghĩa tự nhiên

không cánh, không thúc gọi, không dẫn dắt ta đi đâu cả…”. Có thể ý kiến của

tác giả cuốn sách Một mình với mùa thu chưa thực sự xác đáng nhưng không

thể phủ nhận rằng: trong sáng tác văn học nghệ thuật, chất thơ được xem như

là một đặc tính quan trọng đem lại sự cuốn hút kì diệu cho hình tượng nghệ

thuật và tác phẩm. Đó cũng chính là lí do các bài viết: Chất thơ trong tạp văn

Lỗ Tấn của Lưu Thu Hương, Chất thơ trong Vang bóng một thời của GS. Đỗ

Đức Hiểu, Chất thơ trong truyện ngắn Nguyễn Đức Mậu của Nguyễn Thanh

Tú, Chất thơ trong truyện ngắn Văn Xương của Bùi Như Hải, Chất thơ trong

Cánh đồng bất tận của PGS.TS. Đào Duy Hiệp… hình thành. Có thể nói, chất

thơ không chỉ giữ vai trò quan trọng trong sáng tác văn học nghệ thuật mà còn

có giá trị không nhỏ trong cuộc sống hiện đại. Chắc chắn tâm hồn mỗi chúng

ta sẽ lắng dịu lại trước những áng văn xuôi được tạo nên từ những hình ảnh

đẹp, giàu sức biểu cảm, từ những ngôn từ mang tính nhạc điệu, bay bổng,

thanh thoát để rồi có thể quên đi bao nhọc nhằn của cuộc sống mưu sinh và

vượt lên trên tất cả để đến được những ước mơ, hoài bão của mình…

Là một trong những gương mặt tiêu biểu của truyện ngắn Việt Nam

hiện đại, Đỗ Chu không chỉ sớm tạo ra được phong cách riêng cho mình mà

còn gặt hái được nhiều thành công lớn ở thể loại này: Giải thưởng Nhà nước

về Văn học nghệ thuật (năm 2001), giải thưởng của Hội Nhà văn Việt Nam

(năm 2003 và năm 2005), giải thưởng Văn học Đông Nam Á (năm 2004) và

là một trong những nhà văn được trao tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn

học- nghệ thuật (năm 2012). Những giải thưởng đó không chỉ khẳng định tài

năng, vị trí và những đóng góp của Đỗ Chu đối với nền văn học Việt Nam mà

còn khẳng định được vị thế của nền văn học dân tộc ta trong khu vực và trên

thế giới. Góp một phần không nhỏ cho những thành công ấy của nhà văn

chính là những trang văn đậm đà chất thơ – một nét phong cách nổi bật, cái

tạo nên “khuôn mặt” riêng của Đỗ Chu – đã thực sự làm “xao xuyến văn đàn”

bao tháng năm.

Nhận định về nét phong cách này của Đỗ Chu, khá nhiều ý kiến đã

được đưa ra. Tuy nhiên khi xem xét các ý kiến đã có, chúng tôi nhận thấy chất

thơ là một vấn đề quan trọng trong truyện ngắn của Đỗ Chu nhưng chưa được

giới nghiên cứu quan tâm đúng mức. Các bài viết có liên quan đến vấn đề này

thường chỉ dừng ở mức độ nhận xét khái quát và ở phạm vi một truyện ngắn

hoặc một tập truyện cụ thể mà chưa có sự bao quát toàn bộ sáng tác ở thể loại

này của nhà văn xứ Kinh Bắc. Xuất phát từ lí do đó, chúng tôi chọn Chất thơ

trong truyện ngắn Đỗ Chu làm đề tài nghiên cứu của luận văn với mong

muốn đem đến một cái nhìn đầy đủ, toàn diện và sâu sắc hơn về vấn đề này.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Qua quá trình tìm hiểu về Đỗ Chu, chúng tôi nhận thấy cho tới nay đã

có nhiều bài viết và công trình nghiên cứu về nhà văn xứ Kinh Bắc cùng các

sáng tác cụ thể thuộc nhiều thể loại khác nhau của ông, đặc biệt là truyện

ngắn. Tuy nhiên trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, chúng tôi chỉ chú ý đến

những ý kiến bàn về chất thơ trong sáng tác thuộc thể loại này của ông. Cùng

với lí thuyết về chất thơ và chất thơ trong văn xuôi, những nhận định dưới đây

sẽ là tiền đề quan trọng để người viết triển khai vấn đề.

Trong bài viết Mấy cảm nghĩ khi đọc cuốn Hương cỏ mật của mình,

Phan Hồng Giang đã bộc bạch: “Tôi yêu văn Đỗ Chu… yêu cái chất thơ trong

sáng, đẹp mà giản dị, giản dị mà không thô sơ, yêu cái tấm lòng trân trọng,

yêu cái tinh tế của anh đối với mảnh đất quê hương, với những con người của

chúng ta”. Không chỉ vậy, tác giả còn khẳng định: nhà văn đã nhìn những

cảnh vật, con người với “một con mắt trong trẻo, giàu chất thơ”, nhiều câu

văn “có dùng chữ đẹp, có âm điệu uyển chuyển nhưng không vì thế mà rơi vào

bóng bẩy, sáo rỗng” [23].

Cũng bàn về tập Hương cỏ mật, Nguyễn Hoàng Sơn khẳng định:

Hương cỏ mật và một số truyện ngắn khác của Đỗ Chu “đẹp như thơ, tươi rói

như anh tân binh mới nhận được quân phục” [55].

Đọc Phù sa của Đỗ Chu, nghĩ đôi điều về nguồn sức mạnh của con

người và nghệ thuật chúng ta, Phan Hồng Giang cho rằng: Đến tập Phù sa Đỗ

Chu đã tạo cho mình một phong cách riêng “thiên về phía miêu tả cái chất thơ

của cuộc đời”, “với những truyện không có chuyện” đồng thời tạo ra được

“một không khí trữ tình trong lành, đậm đà nuôi dưỡng nhân vật” và “quán

xuyến toàn bộ truyện” [24].

Còn nhà nghiên cứu Vương Trí Nhàn khi đọc Phù sa đã chỉ rõ: “Những

truyện ngắn Đường qua nhà, Mùa cá bột… xinh như một bài thơ đọc xong lại

muốn đọc lại” [49].

Cùng suy nghĩ với Phan Hồng Giang và Vương Trí Nhàn, PGS. TS.

Nguyễn Văn Long khẳng định: “Chất trữ tình là sắc thái nổi bật trong các

truyện ngắn trong tập Phù sa của Đỗ Chu” [39].

“Những truyện ngắn Hương cỏ mật, Thung lũng cò, Chiến sĩ quân

bưu… thuở ấy của Đỗ Chu chiếm lĩnh tôi bởi chất văn ngọt ngào, sâu lắng,

giàu chất thơ” chính là lời bộc bạch của Nguyễn Kim Thanh trong bài viết Đỗ

Chu – khoảng bình yên trong giông bão của mình [56].

Nhận định về tập Tháng hai, Ngô Văn Phú viết: “Truyện ngắn của anh

thường để lại trong chúng ta những dư vị ngọt dịu sau khi đọc. Chất thơ, chất

văn học ở mỗi truyện ngắn trong tập Tháng hai này vẫn giữ được cốt cách

riêng của Đỗ Chu” [52].

Còn với bài viết Nhà văn Đỗ Chu: “Tôi bán là bán văn, không bán

giấy”, Nguyễn Hoàng Sơn cũng đã bộc lộ quan niệm: Tập truyện Một loài

chim trên sóng “chỉ có sự đào sâu, chín thêm của một phong cách sớm ổn

định thiên về trữ tình” [55].

Bàn về vấn đề Đặc điểm kết cấu truyện ngắn Đỗ Chu, Nguyễn Thanh

Tú đã nhận xét: “Tuyển tập đã thể hiện một phong cách văn xuôi Đỗ Chu trữ

tình, đậm chất thơ, tinh tế, tài hoa…” [62].

Cùng chung quan điểm với các giả trên, GS.TS Nguyễn Văn Hạnh

trong bài viết Truyện ngắn của Đỗ Chu đã chỉ ra rằng: “Những đoạn văn xúc

động và giàu chất thơ như vậy rất nhiều trong tác phẩm của Đỗ Chu. Người

đọc có thể nghĩ đến phong cách của Nam Cao, Nguyễn Đình Thi, Nguyên

Ngọc và xa hơn nữa, đến Sêkhốp, Pauxtôpxki, Aitơmatốp, nhưng Đỗ Chu vẫn

có cái tươi mát, bồi hồi riêng biệt của anh. Gần như anh không bao giờ miêu

tả “trần trụi”, miêu tả cũng là hồi tưởng và biểu hiện” [26].

Cuối cùng là tác giả Lê Hương Thủy với nhận định: “Thiên về khai

thác cái đẹp trong đời sống là đặc trưng nổi bật trong truyện ngắn Đỗ Chu,

đặc biệt là trong thời kì đầu của quá trình sáng tác (…). Những trang viết đầy

chất thơ của Đỗ Chu hồi bấy giờ đã làm hấp dẫn nhiều thế hệ người đọc (…)

Truyện của Đỗ Chu làm người đọc khó quên trước hết bởi cái không khí mà

nhà văn tạo nên cho tác phẩm. Bầu không khí bàng bạc chất thơ luôn “dăng

dện” trong tâm trí người đọc. Với một tâm hồn mẫn cảm và tinh tế trong cách

cảm nhận cái đẹp, Đỗ Chu thường có xu hướng khai thác chất thơ trong đời

sống. Chất thơ ấy toát lên từ vẻ đẹp bên trong của tâm hồn con người, ở

những khoảnh khắc lắng đọng (…) Chất thơ toát lên từ những cảm giác ám

ảnh trong cuộc đời mỗi người” [58].

Từ sự thống kê trên chúng tôi nhận thấy:

Thứ nhất: Theo sát quá trình sáng tác của nhà văn Đỗ Chu, đặc biệt là ở

lĩnh vực truyện ngắn, các nhà nghiên cứu đã đưa ra những bài viết hoặc

những công trình nghiên cứu của riêng mình, từ đó hướng chúng ta tới cái

nhìn toàn diện hơn về Đỗ Chu cũng như các tác phẩm cụ thể của ông.

Thứ hai: Những truyện ngắn của Đỗ Chu hoặc là “bàng bạc chất thơ”

hoặc là “giàu chất thơ”. Một điều không thể phủ nhận là chất thơ hiện hữu ở

hầu hết truyện ngắn của ông.

Thứ ba: Vấn đề chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu dường như vẫn

chưa được giải quyết thấu đáo, toàn diện trên các phương diện biểu hiện cụ

thể. Các bài viết có liên quan đến vấn đề này thường chỉ dừng lại ở mức độ

nhận xét khái quát, hầu như chưa đi sâu phân tích cụ thể để làm sáng rõ nhận

định. Mặt khác, các bài viết thường chỉ dừng ở phạm vi một truyện hoặc một

tập truyện cụ thể mà chưa có sự bao quát một cách hệ thống toàn bộ truyện

ngắn của nhà văn – người lính tài năng này.

Như vậy, chúng ta có thể khẳng định rằng chất thơ giữ vai trò quan

trọng trong truyện ngắn của Đỗ Chu nhưng vấn đề này vẫn chưa được quan

tâm đúng mức. Theo sự bao quát tài liệu (có thể chưa thực sự đầy đủ) của

chúng tôi, hiện nay chưa có công trình nào tập trung đi sâu tìm tòi, khám phá

chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu. Tiếp thu những nhận định nêu trên,

chúng tôi sẽ cố gắng đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống, cụ thể, chi tiết

biểu hiện của chất thơ trong các truyện ngắn tiêu biểu của ông. Tất nhiên với

khuôn khổ một luận văn thạc sĩ và năng lực bản thân có hạn, chắc chắn luận

văn sẽ khó tránh khỏi thiếu sót và sự phân tích, đánh giá có thể sẽ phần nào

chủ quan, phiến diện nhưng người viết vẫn hi vọng đem đến cái nhìn đầy đủ,

toàn diện hơn về vấn đề đặt ra.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

* Mục đích nghiên cứu

Triển khai đề tài này, chúng tôi cố gắng phát hiện và chỉ rõ nội dung và

hình thức biểu hiện của chất thơ trong truyện ngắn của Đỗ Chu thông qua các

phương diện cụ thể tương ứng. Từ đó, một lần nữa khẳng định lại nét phong

cách nổi bật – cái tạo nên “khuôn mặt” riêng của Đỗ Chu trên văn đàn Việtđó chính là những trang văn đậm đà chất thơ.

* Nhiệm vụ nghiên cứu

Để đạt được mục đích nghiên cứu đã nêu, luận văn cần thực hiện các

nhiệm vụ sau:

– Đưa ra một cách hiểu chung về chất thơ, biểu hiện của chất thơ trong

văn xuôi trên cơ sở các quan niệm đã có;

– Phát hiện và chỉ ra các biểu hiện cụ thể của chất thơ trong truyện ngắn

Đỗ Chu trên hai phương diện cơ bản: nội dung và hình thức biểu hiện;

– So sánh với một số tác giả Việt Nam tiêu biểu có tác phẩm tương

đồng để chỉ rõ nét đặc sắc của chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu nói riêng và

truyện ngắn Đỗ Chu nói chung. Từ đó một lần nữa khẳng định vị trí văn học

sử của nhà văn.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

* Đối tượng nghiên cứu: Chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu.

* Phạm vi nghiên cứu

Năm mươi năm cầm bút, Đỗ Chu đã sáng tác ở nhiều thể loại(tuỳ bút,

tiểu thuyết, kí sự…) nhưng tạo nên “khuôn mặt” Đỗ Chu và khẳng định vị trí

của ông trong nền văn học nước nhà chủ yếu là thể loại truyện ngắn. Bởi vậy,

luận văn tập trung đi sâu nghiên cứu, tìm hiểu 35 truyện ngắn được tập hợp

trong cuốn Tuyển tập truyện ngắn (Nxb Hội Nhà văn phát hành năm 2003)

của Đỗ Chu. Ngoài ra, khi cần liên hệ làm rõ vấn đề, chúng tôi khảo sát thêm

một số tác phẩm khác của Đỗ Chu và của các tác giả: Thạch Lam, Thanh

Tịnh, Hồ Zếnh, Tô Hoài, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Huy Thiệp…

5. Phương pháp nghiên cứu

Để thực hiện được nhiệm vụ nghiên cứu đã đề ra, chúng tôi sử dụng kết

hợp các phương pháp nghiên cứu sau:

– Phương pháp khảo sát – thống kê:

Chúng tôi sử dụng phương pháp này để khảo sát sự hiện diện của chất

thơ trong từng truyện ngắn cụ thể từ đó thống kê những dẫn chứng tiêu biểu

tương ứng với các phương diện thuộc nội dung và hình thức biểu hiện của

chất thơ trong Tuyển tập truyện ngắn của Đỗ Chu.

– Phương pháp hệ thống:

Đề tài được đặt trong hệ thống truyện ngắn của Đỗ Chu để xem xét,

phát hiện và đánh giá nội dung cũng như hình thức biểu hiện của chất thơ

trong truyện ngắn Đỗ Chu.

– Phương pháp so sánh:

Dựa trên phương pháp so sánh đồng đại và lịch đại để tìm ra nét đặc sắc

của truyện ngắn Đỗ Chu so với sáng tác của các tác giả khác trên phương diện

biểu hiện của chất thơ trong tác phẩm.

– Vận dụng và kết hợp các hướng nghiên cứu: Thi pháp học, Ngôn ngữ

học, Phong cách học…

6. Những đóng góp mới

Chọn đề tài Chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu, chúng tôi mong muốn

góp một phần nhỏ trong việc:

– Phát hiện và chỉ rõ biểu hiện của chất thơ trong truyện ngắn của Đỗ

Chu ở các phương diện nội dung và hình thức cụ thể;

– Đem đến một cách hiểu về chất thơ cũng như chất thơ trong văn xuôi

để tạo tiền đề cho việc tìm hiểu chất thơ trong những tác phẩm văn xuôi khác

không chỉ của Đỗ Chu mà còn của các nhà văn khác.

7. Bố cục của luận văn

Luận văn gồm ba phần: Mở đầu, Nội dung và Kết luận. Trong đó, phần

Nội dung được triển khai thành ba chương:

– Chương 1: Chất thơ và chất thơ trong văn xuôi

– Chương 2: Nội dung biểu hiện của chất thơ trong truyện ngắn của Đỗ Chu

– Chương 3: Hình thức biểu hiện của chất thơ trong truyện ngắn của Đỗ Chu

NỘI DUNG

Chương 1

CHẤT THƠ VÀ CHẤT THƠ TRONG VĂN XUÔI

1.1. Chất thơ

1.1.1. Các quan niệm về thơ và chất thơ

1.1.1.1. Các quan niệm về thơ

Lấy Chất thơ trong truyện ngắn Đỗ Chu làm đối tượng nghiên cứu,

chúng tôi không thể không tìm hiểu lí thuyết về chất thơ. Song, muốn hiểu rõ

chất thơ thì càng không thể không biết “thơ là gì”. Điều này cũng giống với

việc một ai đó muốn tìm một chiếc áo “chất cotton” thì người đó phải biết

“cotton” là gì. Bởi vậy, mặc dù khái niệm về thơ vô cùng phong phú và cũng

đã quá quen thuộc nhưng để hình thành cơ sở lí thuyết – một nền tảng vững

chắc cho luận văn – chúng tôi không thể không đề cập đến các quan niệm về

thơ. Tuy nhiên, trong khuôn khổ và phạm vi của luận văn, chúng tôi chỉ điểm

lại một số quan niệm thi ca tiêu biểu của nước ngoài và của Việt Nam. Đồng

thời, chúng tôi cũng xin tự giới hạn ở những quan niệm bàn về thơ từ thời cổ

đại đến thời hiện đại, loại trừ thơ đương đại bởi đối với chúng ta, nó vẫn còn

là một câu hỏi lớn cần được giải đáp.

Như chúng ta đã biết, thơ là một hình thức sáng tác văn học đầu tiên

của loài người. Chính vì vậy, trong một thời gian rất dài thuật ngữ “thơ” được

dùng chỉ chung cho văn học. Thơ có lịch sử lâu đời như thế nhưng để tìm một

định nghĩa thể hiện hết đặc trưng bản chất của nó cho việc nghiên cứu thơ

ngày nay thì thật không dễ.

Trong nền Lí luận văn học cổ điển Trung Hoa, “thơ” đã được đề cập

đến từ rất sớm. Cách đây khoảng 1500 năm, trong cuốn Văn tâm điêu long,

Lưu Hiệp đã đề cập đến ba phương diện cơ bản cấu thành nên một bài thơ- đó

là: tình cảm, ý nghĩa (tình văn), ngôn ngữ (hình văn) và âm thanh (thanh văn).

Kế thừa quan niệm của Lưu Hiệp, đến đời Đường, Bạch Cư Dị đã nêu lên các

yếu tố then chốt tạo thành điều kiện tồn tại của thơ: “Cái cảm hoá được lòng

người chẳng gì trọng yếu bằng tình cảm, chẳng gì đi trước được ngôn ngữ,

chẳng gì gần gũi bằng âm thanh, chẳng gì sâu sắc bằng ý nghĩa. Với thơ, gốc

là tình cảm, lá là ngôn ngữ, hoa là âm thanh, quả là ý nghĩa”. Quan niệm này

không chỉ dừng lại ở việc nêu lên các yếu tố cấu thành tác phẩm mà còn chỉ ra

mối quan hệ gắn bó giữa chúng, giống như gốc rễ, lá, hoa, quả gắn liền với

nhau trong một thể thống nhất hoàn chỉnh và sống động. Có thể coi đây là

quan niệm về thơ toàn diện và sâu sắc nhất trong nền Lí luận văn học cổ điển

Trung Hoa đồng thời cũng tiêu biểu cho quan niệm về thơ của phương Đông

nói chung.

Vậy, người phương Tây suy nghĩ và cảm nhận như thế nào về thơ?

Nếu như nhà thơ lãng mạn Pháp Du Bellay (thế kỉ XII) quan niệm:

“Thơ là người thư kí trung thành của trái tim đa cảm” thì Jonathan Swift lại

rất coi trọng một yếu tố hình thức thơ: “Câu thơ không có vần là một cơ thể

không có hồn”. Còn với Samuel Taylor Coleridge, thơ có giá trị vô cùng to

lớn: “Thơ là đối với tôi là một phần thưởng vô cùng to lớn; thơ đã xoa dịu

những nỗi sầu não; thơ đã làm tăng gấp bội và thanh lọc những niềm vui của

tôi; thơ đã nâng niu nỗi cô đơn của tôi và thơ đã cho tôi thói quen khám phá

ra Thiện và Mỹ trong moi điều hội ngộ ở xung quanh tôi”.

Trong tiểu luận Thơ là gì, Jakobson viết: “Nhưng tính thơ được biểu

hiện ra như thế nào? Theo cái cách từ ngữ được cảm nhận như là từ ngữ chứ

không phải như vật thay thế đơn giản của đối tượng được chỉ định, theo cách

những từ, những cú pháp, những ngữ nghĩa của chúng, hình thức bên trong

và bên ngoài của chúng không phải là các dấu hiệu vô hồn của hiện thực mà

còn có trọng lượng riêng, giá trị riêng”. Tiếp tục triển khai lí thuyết tự qui

chiếu, Jakobson sau khi nhắc lại hai kiểu sắp xếp cơ bản của hoạt động ngôn

ngữ là tuyển chọn và kết hợp, đã đi đến kết luận: “Chức năng thi ca đem

nguyên lý tương đương của trục tuyển lựa chiếu lên trục kết hợp”. Mặc dù có

lưu ý ít nhiều đến hoạt động nguyên lý tương đương về ý nghĩa nhưng trong

tư duy nghiên cứu của Jakobson, cái ý nghĩa ở đây chỉ là ý nghĩa của đối

tượng gọi tên và ý nghĩa ngữ pháp nảy sinh từ những mối quan hệ giữa các

thành tố cấu trúc có tính chất khép kín của văn bản. Điều đó cũng có nghĩa là

khái niệm ý nghĩa được hiểu một cách hạn hẹp. Bởi trong thực tế, như ta thấy,

ý nghĩa của thơ nhiều khi đã vượt ra ngoài giới hạn của văn bản.

Tiếp nối chủ nghĩa hình thức, cách tiếp cận của các nhà cấu trúc, tiêu

biểu là I.U.Lotman khẳng định lặp lại là nguyên lí kết cấu văn bản thơ:

“Khuynh hướng hướng tới tính lặp lại được xem như là một nguyên lí mang

tính cơ cấu thi ca”. Nguyên lí lặp lại được triển khai trên nhiều cấp độ: ngữ

âm, từ vựng, cú pháp, nhịp điệu… Tác giả cũng vừa xét câu thơ như một tổng

thể giai điệu, vừa xét như một tổng thể ý nghĩa. Và cũng như các nhà hình

thức, I.U.Lotman xác định tính cấu trúc của câu thơ trên cấp độ ngữ nghĩa, từ

vựng là dựa trên cơ chế song hành.

Ở Việt Nam, khái niệm “thơ” cũng đã được đề cập đến với nhiều quan

niệm, nhiều khuynh hướng khác nhau.

Trước hết, xuất phát từ phẩm chất “thơ là tiếng nói của tâm hồn, của

niềm mơ ước; thơ bộc lộ khát vọng vươn tới một lí tưởng đẹp đẽ và cao

thượng”, nhà thơ Sóng Hồng cho rằng: “Thơ là sự thể hiện của con người và

thời đại một cách cao đẹp”. Cùng quan điểm với Sóng Hồng, Huy Cận cũng

cho rằng: “Cái chỗ đến cuối cùng của thơ là phải đem đến một cái gì nâng sự

sống lên”.

Không chỉ vậy, nói đến thơ cũng chính là nói đến một phương diện của

tinh hoa con người và tạo vật. Thơ được khai thác từ trong đời sống, cũng như

những vỉa quặng được lấy ra từ lòng đất, và cao hơn nữa đó là chất kim được

chắt lọc ra từ những đống quặng bề bộn. Nhiều nhà thơ đã tìm nghĩa cho thơ

qua phẩm chất này. Tố Hữu quan niệm: “Thơ là cái nhụy của cuộc sống”.

Xuân Diệu cũng cho rằng: “Thơ là lọc lấy tinh chất”. Cùng quan điểm với hai

nhà thơ, Thanh Tịnh khẳng định: “Thơ là tinh hoa, là thể chất cô đọng của trí

tuệ và tình cảm”.

Bên cạnh việc khẳng định thơ là một phương diện của tinh hoa con

người và tạo vật, các tác giả còn nhấn mạnh năng lực đồng cảm nhanh chóng

và lạ kì của thơ ca. Xuân Diệu – người được đánh giá là “nhà thơ mới nhất

trong các nhà thơ Mới” – đã khẳng định: “Thơ là tiếng gọi đàn, là sự đồng

thanh tương ứng, đồng khí tương cầu”. Cùng chung cảm nghĩ ấy, nhà thơ

cách mạng Tố Hữu nhấn mạnh: “Thơ là một điệu hồn đi tìm những tâm hồn

đồng điệu” hay “Thơ là tiếng nói tri âm”, “Thơ là chuyện đồng điệu”…

Nhiều định nghĩa khác về thơ lại gắn liền bản chất của thể loại này với

sự sáng tạo. Tiêu biểu là quan niệm của Nguyễn Tuân: “Thơ là mở ra một cái

gì mà trước câu thơ đó, nhà thơ đó vẫn bị phong kín”. Có thể nói, nghệ thuật

là sáng tạo và với thơ, sự sáng tạo phải trở thành mục đích, yêu cầu và nội

dung của hoạt động này. Sáng tạo là đi về phía tương lai, về phía chân lí; từ

trong những tìm tòi, nghĩ suy, từ trong đấu tranh để khẳng định cái mới.

Như vậy có thể thấy, xác định bản chất của thơ ca là hành động giao

cảm, là một ước mơ hay một sự sáng tạo đều đúng với bản chất của thơ nhưng

có lẽ là chưa đầy đủ. Tuy nhiên những định nghĩa, những quan niệm trên đây

của các tác giả văn học Việt Nam đều có ý nghĩa tích cực, góp phần tạo động

lực thúc đẩy sự phát triển của thơ, đặc biệt là định nghĩa của nhà thơ Sóng

Hồng: “Thơ là một hình thái nghệ thuật cao quí, tinh vi. Người làm thơ phải

có tình cảm mãnh liệt thể hiện sự nồng cháy trong lòng. Nhưng thơ là tình

cảm và lí trí kết hợp một cách nhuần nhuyễn và có nghệ thuật. Tình cảm và lí

trí ấy được diễn đạt bằng những hình tượng đẹp đẽ qua những lời thơ trong

sáng vang lên nhip điệu khác thường”.

Vậy, các học giả, các nhà nghiên cứu Việt Nam nói gì về thơ?

Học giả Lê Quý Đôn nhìn nhận: “Thơ phát khởi ở trong lòng người ta”

và ông cho rằng: “Làm thơ có ba điều chính: một là tình, hai là cảnh, ba là sự”.

Dưới cái nhìn cấu trúc, nhà nghiên cứu Phan Ngọc đã đưa ra một định

nghĩa đáng chú ý: “Thơ là một tổ chức ngôn ngữ hết sức quái đản để bắt

người tiếp nhận phải nhớ, phải cảm xúc và phải nghĩ cho chính hình thức

ngôn ngữ này”. Định nghĩa này của giáo sư Phan Ngọc đã kế thừa được

những khám phá quan trọng về thơ của nhiều nhà nghiên cứu thuộc các

trường phái khác nhau của Tây Âu trong mấy chục năm qua. Đặc biệt, định

nghĩa của ông đã gợi ra một trường nghiên cứu thơ hết sức rộng rãi: thơ

không chỉ là hiện tượng ngôn ngữ học thuần tuý mà chủ yếu là hiện tượng

giao tiếp nghệ thuật, một phát ngôn trong ý nghĩa đầy đủ của từ này.

Trong công trình Thi pháp hiện đại, GS. Đỗ Đức Hiểu cho rằng nếu chỉ

hiểu vào cách định nghĩa “truyền thống” chắc chắn không phân biệt dược thơ

với văn xuôi mà phải dựa vào Thi pháp học thế kỉ thứ XX. Từ đó ông đưa ra

bốn đặc trưng cơ bản của thơ, đó là: Kết cấu trùng điệp; kiến trúc đầy âm

vang; nhiều khoảng trắng trên không gian thơ và chất nhạc tràn đầy.

Khác với Đỗ Đức Hiểu, dưới sự soi sáng của lí thuyết ngôn ngữ

Jakobson, Nguyễn Phan Cảnh phân biệt thơ và văn xuôi dựa vào cách tác giả

tư duy ngôn ngữ. Theo ông, khác với văn xuôi làm việc với thao tác kết hợp,

nhà thơ làm việc trên trục lựa chọn; văn xuôi kị sự lặp lại còn điều tối kị đó là

thủ pháp quan trọng của thơ. Tuy nhiên hạn chế của Nguyễn Phan Cảnh trong

công trình Ngôn ngữ thơ chính là ông đã phủ định nhạc tính trong văn xuôi và

coi đó là “ưu thế tuyệt đối” của thơ so với văn xuôi.

Cuối cùng để xác định nghĩa cho “thơ”, các tác giả cuốn Từ điển thuật

ngữ văn học cho rằng: thơ là “hình thức sáng tác văn học phản ánh cuộc

sống, thể hiện những tâm trạng, những cảm xúc mạnh mẽ bằng ngôn ngữ hàm

xúc, giàu hình ảnh và nhất là có nhịp điệu”.

Như vậy, chúng ta dễ dàng nhận thấy có rất nhiều những câu trả lời

khác nhau cho câu hỏi “Thơ là gì?”. Tuy nhiên, hầu hết các tác giả văn học

cũng như các học giả, các nhà nghiên cứu phê bình đều thống nhất ở hai nét

cơ bản dưới đây của thơ:

Thứ nhất: Thơ là thể loại thuộc phương thức trữ tình. Nó chính là tiếng

nói của tâm hồn, của niềm mơ ước, bộc lộ khát vọng vươn tới một lí tưởng

cao đẹp của cá nhân và có khả năng đồng cảm nhanh chóng và lạ kì đối với

độc giả.

Thứ hai: Thơ là “sự sáng tạo của sáng tạo” với một hình thức tổ chức

ngôn ngữ đặc biệt.

Dựa trên những quan niệm trên đây về thơ, chúng tôi xin đưa ra một

cách hiểu ngắn gọn: Thơ là một hình thức sáng tác văn học thể hiện một cách

trực tiếp và cô đọng cảm xúc, suy nghĩ, lí tưởng, ước mơ…của cá nhân đối

với thế giới và nhân sinh thông qua một tổ chức ngôn ngữ đặc biệt thành

những câu văn vần cô đọng, giàu nhạc tính, giàu hình ảnh và gợi cảm với

nhiều khoảng trắng trên không gian thơ. Một điều không thể phủ nhận thơ

chính là một sự kết hợp giữa cảm xúc và suy nghĩ, giữa tưởng tượng và liên

tưởng, giữa cái đẹp và chất thơ… Chỉ khi kết hợp được các yếu tố đó trong

quá trình sáng tạo ngôn từ nghệ thuật thì người làm thơ – với con tim và khối

óc của mình – mới trở thành nhà nghệ sĩ ngôn từ thực thụ và tạo ra được

những thi phẩm thực sự có giá trị, có sức đồng cảm mạnh mẽ và sức sống lâu

bền trong lòng người đọc bao thế hệ.

1.1.1.2. Các quan niệm về chất thơ

Như chúng ta đã biết “chất thơ” hiện hữu trong cả đời sống và trong

văn học. Tuy nhiên ở luận văn này, chúng tôi xin tự giới hạn cho việc tìm

hiểu “các quan niệm về chất thơ” chỉ trong phạm vi “chất thơ trong văn học”.

Cho đến nay, “chất thơ” đã trở thành thuật ngữ quen thuộc, được sử

dụng khá phổ biến trong các tài liệu lí luận nghiên cứu và phê bình văn học

đặc biệt là đối với nền văn học Việt Nam hiện đại. Tuy nhiên, “chất thơ” vẫn

chưa phải là một khái niệm có tính công cụ của các cuốn từ điển thuật ngữ ở

nước ta bởi “chất thơ” phải được suy ra từ định nghĩa thơ mà các quan niệm

về thơ thì vô cùng phong phú, đa dạng (như đã trình bày phần nào ở mục

trước). Chính bởi lẽ đó, với mong muốn có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn

về “chất thơ”, trên cơ sở trình bày một cách ngắn gọn quan niệm về “chất thơ”

của một vài tác giả văn học và các nhà phê bình văn học, chúng tôi sẽ đưa ra

một hướng hiểu của bản thân về khái niệm này để chúng ta cùng suy ngẫm…

Trong bài nghiên cứu của mình, đặc biệt là mục Chất thơ trữ tình trong

truyện Kiều, GS. Trần Đình Sử đã khẳng định: “Nói tới chất thơ trữ tình là

nói tới sự cảm xúc, cảm nhận của chủ thể, tính chủ quan của con người. Chất

thơ thể hiện sự nội cảm hoá, nội tâm hoá, cá tính hóa các sự vật, hiện

tượng”[18, tr.227]. Từ đó ông đã chỉ ra ba phương diện biểu hiện chủ yếu của

chất thơ trữ tình trong Truyện Kiều. Đó là:

Thứ nhất, “Trước hết là chất thơ ở trong cảnh vật. Cảnh vật là phương

tiện nội tâm hóa” (…) Cùng với tả cảnh là tả tình. Tình thấm trong cảnh, cảnh

quyện với tình. Tình cảnh giao hoà là truyền thống lớn của thơ ca Trung Quốc

và thơ cổ điển Việt Nam. Nguyễn Du đã hấp thụ truyền thống đó để tạo ra

chất thơ cho tác phẩm của mình”.

Thứ hai, “Đặc điểm thứ hai trong chất thơ Truyện Kiều là trực tiếp

miêu tả tình cảm cá thể của nhân vật”.

Thứ ba, “Nói tới chất thơ trong Truyện Kiều không thể nói tới chất thơ

trong lời văn và cấu trúc tự sự (…) Nhưng đáng chú ý là chất thơ nằm ngay

trong cấu trúc thơ”.

Chính những ý kiến quý báu đó của GS. Trần Đình Sử đã định hướng

cho tác giả luận văn “Chất thơ trữ tình trong Truyện Kiều của Nguyễn Du”

triển khai nội dung chính với hai chương trọng tâm là: “Chất thơ trữ tình qua

bút pháp khắc hoạ thiên nhiên và nội tâm nhân vật trong Truyện Kiều” và

“Chất thơ trữ tình trong cấu trúc thơ, ẩn dụ và sự lặp lại các yếu tố tự sự”.

Không dừng lại ở đó, cùng với các cộng sự của mình, GS.Trần Đình Sử

đã tiếp tục trình bày quan điểm của mình về “chất thơ”: khái niệm “chất thơ”

để chỉ “những sáng tác văn học (bằng văn vần hoặc văn xuôi) giàu cảm xúc,

nội dung cô đọng, ngôn ngữ giàu hình ảnh và nhịp điệu” trong cuốn Từ điển

thuật ngữ văn học [25, tr.262].

Như vậy, dựa trên cơ sở định nghĩa thơ “là hình thức sáng tác văn học

phản ánh cuộc sống, thể hiện những tâm trạng, những cảm xúc mạnh mẽ bằng

ngôn ngữ hàm súc, giàu hình ảnh và nhất là có tính nhịp điệu”, Trần Đình Sử

cùng Lê Bá Hán, Nguyễn Khắc Phi đã định nghĩa cho thuật ngữ “chất thơ”

đồng thời các tác giả còn chỉ rõ “tiêu chuẩn khách quan cho “chất thơ” chân

chính ở mỗi thời đại” là “lí tưởng và khát vọng của đông đảo nhân dân, chủ

nghĩa nhân đạo với những biểu hiện lịch sử của nó” và nhấn mạnh “Chất thơ

là điều kiện cơ bản của bài thơ, không có chất thơ thì nhất quyết không thể có

thơ hay” [25, tr.262-263]. Có thể thấy, các tác giả cuốn Từ điển thuật ngữ văn

học đã có cái nhìn khá đầy đủ về chất thơ (tương song với đặc điểm thường

thấy có của thơ). Tuy nhiên, như đã trình bày “chất thơ” được suy ra từ định

nghĩa thơ mà các quan niệm về thơ thì vô cùng đa dạng, phong phú. Bởi lẽ đó,

chúng tôi xin tiếp tục ghi nhận quan niệm của một số tác giả khác về thuật

ngữ này.

Tìm hiểu, khám phá Chất thơ trong tạp văn Lỗ Tấn, ThS. Lưu Thu

Hương nhìn nhận: “Trong sáng tác văn học nghệ thuật, chất thơ được xem

như một đặc tính quan trọng đem lại lại sự cuốn hút kỳ diệu cho hình tượng

nghệ thuật và tác phẩm” và cho rằng: “Chất thơ biểu hiện ở cái đẹp ngôn ngữ

và âm điệu, cái đẹp của cảm xúc và ý tưởng, của những khoảnh khắc tâm

Rate this post

Chất thơ trong truyện ngắn đỗ chu | Xemtailieu

Chất thơ trong truyện ngắn đỗ chu

Viết một bình luận Hủy