Khám phá cảm xúc trong thơ trữ tình

• doc

• 12

  trang

KHÁM PHÁ CẢM XÚC TRONG THƠ TRỮ TÌNH

Đỗ Lê Nam – Giáo viên trường THPT Chuyên

Nguyễn Tất Thành, tỉnh Yên Bái

A. ĐẶT VẤN ĐỀ:

Thơ ca nói chung và thơ trữ tình nói riêng là thể loại xuất hiện từ rất sớm

trong đời sống tinh thần của con người để thỏa mãn nhu cầu biểu hiện tư tưởng,

tình cảm, cảm xúc… Thế giới tâm hồn của con người lại vô cùng phong phú, phức

tạp, bí ẩn, chẳng khác gì một vũ trụ mênh mông, sâu thẳm, vô cùng vô tận mà

chính bản thân chúng ta cũng không bao giờ khám phá hết: “Tâm hồn con người là

gương phản chiếu vũ trụ” (Lebnit). Vì thế, trong thơ ca nói chung và thơ trữ tình

nói riêng có một kho tàng cảm xúc với đầy đủ mọi cung bậc, mọi tiếng nói, mọi

biểu hiện, mọi khoảnh khắc, mọi ấn tượng của tâm hồn. Thơ làm cho những cảm

xúc nhân văn, nhân bản được bất tử hóa với thời gian. Chính vì thế, khi được phản

ánh vào trong thơ ca, nội dung cảm xúc bao giờ cũng là thứ hấp dẫn nhất, bí ẩn

nhất, giá trị nhất của tác phẩm. Người làm thơ hay người đọc thơ đều luôn bị thu

hút một cách có ý thức và vô thức vào đó. Nội dung cảm xúc trở thành tâm điểm

của mọi sự chú ý, thành hạt nhân của thơ trữ tình.

B. GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ:

I. Khái niệm và vị trí của thơ trữ tình trong hệ thống thể loại văn học

Để làm sáng tỏ đặc trưng cảm xúc trong thơ trữ tình, trước hết ta cần phải

đưa ra một khái niệm, một cách hiểu thống nhất về thể loại này. Đây tưởng như là

một điều đơn giản vì thơ luôn là một thể loại quen thuộc, lâu đời và phổ biến nhất

của nền mọi nền văn học. Thế nhưng thực tế, việc định nghĩa thơ lại không hoàn

toàn dễ dàng như ta tưởng, đúng như Nguyễn Đình Thi đã nhận định: “Từ trước

đến nay đã có nhiều định nghĩa về thơ, nhưng lời định nghĩa nào cũng vẫn không

đủ” (Mấy ý nghĩ về thơ).

Nhưng dù định nghĩa cách nào thì thơ trữ tình vẫn không nằm ngoài phạm vi

của thể loại văn học. Vậy nên, muốn hiểu một cách chính xác và đầy đủ về thơ trữ

tình thì ta phải đặt nó trong khái niệm về thể loại trữ tình. Trữ tình là một trong ba

phương thức thể hiện đời sống làm cơ sở cho phân loại tác phẩm văn học. Trữ tình

là loại tác phẩm bộc lộ trực tiếp những nỗi niềm, tâm trạng, cảm xúc và thái độ chủ

quan của con người với hiện thực cuộc sống. Nếu tự sự thể hiện tư tưởng, tình cảm

của tác giả bằng con đường tái hiện một cách khách quan các hiện tượng đời sống,

thì trữ tình lại phản ánh đời sống bằng cách bộc lộ trực tiếp ý thức của con người,

1

nghĩa là con người tự cảm thấy mình qua những ấn tượng, ý nghĩ, cảm xúc chủ

quan của mình đối với thế giới nhân sinh.

Thơ trữ tình là thuật ngữ chỉ chung các thể thơ thuộc loại trữ tình trong đó

những cảm xúc và suy tư của nhà thơ hoặc của nhân vật trữ tình trước các hiện

tượng đời sống được thể hiện một cách trực tiếp.

II. Đặc trưng của cảm xúc trong thơ trữ tình

1. Cảm xúc trong thơ trữ tình vừa dồi dào, mãnh liệt vừa chân thực, tinh

tế

a. Thơ trữ tình phải giàu cảm xúc. Không giàu có về cảm xúc không thể có

thơ hay bởi thi sĩ phải biết “xúc động hồn thơ” để “cho ngọn bút có thần” (Ngô

Thì Nhậm) và “Người làm thơ phải có tình cảm mãnh liệt thể hiện sự nồng cháy

trong lòng’’ (Sóng Hồng). Cảm xúc trong thơ phải là những “trạng thái tâm lí

đang rung chuyển khác thường” (Nguyễn Đình Thi) chứ không phải là những trạng

thái tâm lí thông thường, tĩnh tại và bất biến. Sự trơ lì, nguội lạnh, dửng dưng của

cảm xúc chắc chắn không bao giờ giúp cho thi sĩ làm được những bài thơ đích thực.

Khi viết về cái chết oan khuất của người nghệ sĩ Lor-ca, Thanh Thảo đã diễn

tả tất cả nỗi đau đớn bằng một hình tượng ám ảnh:

“tiếng ghi ta ròng ròng

máu chảy”

(Đàn ghi ta của Lor-ca)

Dòng máu kia sẽ chẳng thể chảy tràn cùng âm thanh của tiếng đàn ghi ta nức

nở nếu không được thôi thúc từ chính những nhịp đập trong trái tim của Thanh

Thảo. Ta chợt nhớ đến những tiếng đàn như khóc như than dưới năm đầu ngón tay

rỉ máu của Thúy Kiều trong “Truyện Kiều” của Nguyễn Du; tiếng đàn “ôm sầu

mang giận ngẩn ngơ” khiến cho “Khắp tiệc hoa sướt mướt lệ rơi”, nhất là dòng lệ

“chan chứa hơn người” của vị Giang Châu Tư Mã trong “Tỳ bà hành” của Bạch Cư

Dị. Những tiếng đàn đã hòa quyện cả thanh âm của dây đàn lẫn tiếng lòng người

gảy đàn và nhịp đập trái tim của người nghe đàn.

Độ dài, chiều sâu của bài thơ trữ tình gắn liền với độ dài, chiều sâu của cảm

xúc trong lòng nhà thơ. Cảm xúc ngân vang đến đâu thì câu thơ được gọi ra đến đó.

Cảm xúc ngừng thì bài thơ cũng kết thúc. Cảm xúc trong tim có mãnh liệt, dâng

trào hoặc thâm trầm, sâu sắc thì câu chữ trên trang thơ mới có hồn. Khi cảm xúc

trong tim đã được tích lũy đầy đủ, thì dù nhà thơ không muốn hoặc không có chủ ý

những câu thơ đích thực vẫn cứ ra đời. Nói cách khác, tác phẩm thơ trữ tình thường

ra đời từ những cơn sóng cảm xúc dâng lên trong lòng thi nhân khi có một tác động

nào đó của ngoại cảnh. Trong cả tập thơ “Việt Bắc” có rất nhiều bài hay như “Lên

Tây Bắc”, “Hoan hô chiến sĩ Điện Biên”, “Ta đi tới”, nhưng bài thơ “Việt Bắc” vẫn

là đỉnh cao nhất. Một phần bởi “Việt Bắc” ra đời vào một thời điểm đặc biệt hơn

cả. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, hiệp định Giơnevơ được kí kết, miền Bắc được

2

giải phóng. Tháng 10 năm 1954, Đảng và Chính phủ rời chiến khu Việt Bắc về tiếp

quản Hà Nội. Tố Hữu cùng các cán bộ cách mạng đã từng gắn bó với Việt Bắc suốt

thời kháng chiến chống Pháp, nay phải chia tay. Trong không khí lịch sử và tâm

trạng xúc động ấy, ông đã viết bài thơ này. Đây là thời điểm nhà thơ vừa có dịp

tổng kết chặng đường gian khổ, vẻ vang của cuộc kháng chiến chống Pháp vừa

mang trong lòng nỗi nhớ da diết và tình cảm sâu nặng với đồng bào miền núi vừa

có niềm tin, niềm vui vào viễn cảnh hòa bình tươi sáng của dân tộc. Nói khác đi,

trong suốt mười lăm năm kháng chiến trường kì thì đây chính là lúc trong trái tim

nhà thơ cuộc sống đã tràn đầy nhất, cảm xúc đã tích tụ và dồn nén căng tràn nhất.

Điều đó khiến cho những câu thơ trong “Việt Bắc” trở thành kết tinh cao độ nhất

trong cả tập thơ. Từ những tình cảm thiết tha, trìu mến:

“Tiếng ai tha thiết bên cồn

Bâng khuâng trong dạ, bồn chồn bước đi.”

đến những cảm xúc gắn bó sâu nặng, son sắt, thủy chung:

“Ta với mình, mình với ta

Lòng ta sau trước mặn mà đinh ninh

Mình đi, mình lại nhớ mình

Nguồn bao nhiêu nước nghĩa tình bấy nhiêu”

hoặc những âm vang hết sức hào hùng của cuộc kháng chiến vẻ vang:

“Những đường Việt Bắc của ta

Đêm đêm rầm rập như là đất rung

Quân đi điệp điệp trùng trùng

Ánh sao đầu súng bạn cùng mũ nan.

Dân công đỏ đuốc từng đoàn

Bước chân nát đá, muôn tàn lửa bay.”

Như vậy, có thể nói cảm xúc chính là huyết mạch, là hơi thở nuôi sống bài

thơ trữ tình. Cảm xúc càng mãnh liệt, phong phú thì thơ càng căng tràn sức sống.

b. Nhưng trong thơ, cảm xúc dẫu dồi dào, ngập tràn đến đâu mà thiếu tính

chân thực và tinh tế thì cũng trở thành vô nghĩa. Sự chân thực trong thơ ca cần có

ngay cả khi tác giả sử dụng bút pháp hư cấu, tưởng tượng, phóng đại, ước lệ. Ta có

thể thấy rõ điều này qua những câu thơ tài hoa trong “Truyện Kiều” của Nguyễn

Du hay những vần thơ hào hùng trong “Tỏ lòng” của Phạm Ngũ Lão:

“Hoành sóc giang sơn kháp kỉ thu

Tam quân tì hổ khí thôn ngưu.”

Hai câu thơ đầu khắc họa vẻ đẹp trong tư thế, khí phách hiên ngang, lẫm liệt

của những người anh hùng vệ quốc đời Trần. Ở câu thứ nhất, ta thấy rõ vẻ đẹp

trong tư thế của họ: cầm ngang ngọn giáo trấn giữ đất nước vừa chẵn mấy thu.

Ngọn giáo là vũ khí phổ biến thời xưa, biểu tượng cho sức mạnh quân đội. Vì thế,

trong bài “Phò giá về kinh”, để nhấn mạnh thắng lợi của quân và dân ta trước lũ

3

giặc Nguyên xâm lược, Trần Quang Khải cũng mượn hình ảnh đoạt được giáo giặc:

“Đoạt sóc Chương Dương độ”. Ở bài thơ này, hành động cầm ngang ngọn giáo

chính là biểu tượng cho ý chí quyết gìn giữ, bảo vệ non sông, ngăn chặn giặc ngoại

xâm. Hành động đó đã tạo nên một tư thế hiên ngang, mạnh mẽ, vững vàng như

bức tường thành không gì lay chuyển nổi, đồng thời khắc họa được tinh thần yêu

nước, dũng cảm, sẵn sàng chiến đấu của người anh hùng vệ quốc. Hơn nữa, tác giả

còn đặt hình tượng nhân vật trong một không gian rộng lớn, kì vĩ (giang sơn) để

tăng khí thế thêm hùng tráng. Giang sơn ấy chính là đất nước, Tổ quốc thiêng liêng

mà Lý Thường Kiệt từng nhắc đến trong tiếng gọi “Nam quốc sơn hà”. Nhờ đó,

hình ảnh người anh hùng vệ quốc hiện lên thật hiên ngang, lẫm liệt như bức thành

đồng tạc vào non sông.

Ở câu thứ hai, Phạm Ngũ Lạo lại khắc họa vẻ đẹp của quân đội nhà Trần

trong khí phách hiên ngang qua phép so sánh, phóng đại: Ba quân như hổ báo. Đó

là một đội quân hùng hậu, mạnh mẽ, dũng cảm, thiện chiến. Cách so sánh này

giống với Trương Hán Siêu trong “Bạch Đằng giang phú”:

“ Tỳ hổ ba quân

Giáo gươm sáng chói”

Sau này nhuệ khí ấy còn truyền lại đến thời Lê qua ngòi bút của Nguyễn Trãi trong

áng thiên cổ hùng văn “Bình Ngô đại cáo”:

“Sĩ tốt kén người tì hổ

Bề tôi chọn kẻ vuốt nanh.”

Đi cùng với phép so sánh, Phạm Ngũ Lão còn dùng cách nói ước lệ, phóng

đại: “khí thôn ngưu”. Chi tiết này có hai cách hiểu: khí thế nuốt trôi trâu hoặc khí

thế át sao Ngưu. Cả hai cách hiểu ấy đều thể hiện khí thế hùng dũng, bao trùm cả

vũ trụ, đất trời của đoàn quân.

Như vậy, hai câu thơ đầu đã sử dụng phép so sánh, phóng đại để lột tả một

cách hết sức chân thực, sâu sắc vẻ đẹp hào hùng, kì vĩ trong sức mạnh, khí phách,

lòng yêu nước, hào khí Đông A của quân dân đời Trần. Niềm xúc động, tự hào từ

đáy lòng của một vị chiến tướng đã trực tiếp vào sinh ra tử cùng đoàn quân trong

những cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông cam go mà oanh liệt đã khiến câu

thơ dù dùng phép ước lệ, phóng đại nhưng không hề mĩ miều, sáo rỗng, mà trái lại,

chỉ làm cho hình tượng người anh hùng vệ quốc thời Trần trở nên hiện thực và sống

động hơn bao giờ hết.

Sự giả tạo, dối lừa luôn luôn là thứ thuốc độc mà văn chương nói chung và

thơ ca nói riêng phải lánh xa: “Nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối,

không nên là ánh trăng lừa dối” (Nam Cao). Điều này cũng đã được Viên Mai, nhà

thơ, nhà lí luận phê bình văn học nổi tiếng của Trung Quốc thời Thanh, làm sáng tỏ

từ rất lâu trong công trình “Tùy viên thi thoại”. Ông quan niệm thơ là do tình sinh

ra và đó phải là tình cảm chân thật : “Văn chương xưa nay chỉ truyền cái chân thật

4

chứ không truyền điều giả dối”. Nhưng chân thực mà không thô mộc, giản dị mà

không đơn sơ, thơ chiếm một vị trí đặc biệt trong các thể loại văn chương chính vì

sự tinh tế, chắt lọc của hình ảnh và cảm xúc: “Thơ là sự thể hiện con người và thời

đại một cách cao đẹp …. Thơ là một hình thái nghệ thuật cao quý, tinh vi’’ (Sóng

Hồng).

Tóm lại, trong đặc trưng đầu tiên về nội dung, thơ trữ tình phải chứa đựng

cảm xúc vừa mãnh liệt, trào dâng vừa chân thành, sâu sắc, tinh tế.

2. Cảm xúc trong thơ trữ tình vừa tươi mới vừa đầy tính chiêm nghiệm

a. Thơ trữ tình luôn chứa đựng những cảm xúc tươi mới, mang tính hiện thời.

Nhà thơ không phải là người đầu tiên xuất hiện trên cuộc đời, nhưng nhà thơ luôn

phải nhìn cuộc đời bằng con mắt của người đầu tiên. Câu thơ hay phải làm ta ngỡ

ngàng nhận ra những điều mới mẻ, giá trị ở ngay trong những cái gần gũi nhất với

chúng ta. Nhờ đó, dù viết về điều gì thì những hình ảnh, cảm xúc trong thơ bao giờ

cũng hiện lên trong sự tươi nguyên, mới mẻ, đột ngột, lạ lùng. Bởi thế, theo

Nguyễn Đình Thi trong tác phẩm “Mấy ý nghĩ về thơ” thì:“Thơ là tiếng nói đầu

tiên, tiếng nói thứ nhất của tâm hồn khi đụng chạm tới cuộc sống”. Tiếng nói đầu

tiên, tiếng nói thứ nhất ấy chính là những rung động tươi mới, trinh nguyên, tinh

khiết nhất của tâm hồn khi tiếp xúc với cuộc sống.

Trong thơ ca Việt Nam, đặc biệt ở phong trào Thơ mới, có thể coi Xuân Diệu

là người tiên phong trong việc thực hiện yêu cầu này của thơ trữ tình. Ông là nhà

thơ “mới nhất trong các nhà thơ mới”, vì đã “thoát xác” một cách trọn vẹn khỏi hệ

thống ước lệ của thơ trung đại để lần đầu tiên nhìn cuộc đời bằng cặp mắt “xanh

non”, “biếc rờn”. Nhờ đó, ông phát hiện biết bao vẻ đẹp của cuộc sống trần thế,

một “thiên đường trên mặt đất” trong đó đẹp nhất là mùa xuân, tuổi trẻ và tình yêu:

“Của ong bướm này đây tuần tháng mật

Này đây hoa của đồng nội xanh rì

Này đây lá của cành tơ phơ phất

Của yến anh này đây khúc tình si

Và này đây ánh sáng chớp hàng mi

Mỗi buổi sớm thần Vui hằng gõ cửa

Tháng giêng ngon như một cặp môi gần”

(Vội vàng)

Nhờ đó, ông đã mang đến cho Thơ mới giọng điệu nồng nàn, rạo rực, sôi nổi,

bồng bột, cuống quýt cả khi vui lẫn khi buồn. Đúng như Hoài Thanh nhận định:

“Thơ Xuân Diệu là một nguồn sống dào dạt chưa từng thấy…” (Thi nhân Việt

Nam).

b. Tuy luôn đòi hỏi sự tươi mới và tính hiện thời, nhưng cảm xúc trong thơ

trữ tình không hề hời hợt, nông cạn mà luôn là kết quả của một quá trình tích lũy,

chiêm nghiệm, nghiền ngẫm, nung nấu trong một thời gian dài, thậm chí trong suốt

5

cuộc đời con người. Bởi thế khi Nguyễn Đình Thi khẳng định thơ là “tiếng nói đầu

tiên, tiếng nói thứ nhất của tâm hồn” thì đó tuyệt nhiên không phải là những cảm

xúc nhất thời, thoáng qua. Sự kết hợp hoàn hảo nhất được tạo ra trong thơ là khi sự

bùng nổ của cảm hứng bất chợt đã đánh thức những suy tư, cảm xúc mà nhà thơ

nung nấu trong suốt thời gian dài trước đó. Bài thơ hay được viết trong một giờ

cộng với cả cuộc đời trước đó. “Bên kia sông Đuống” của Hoàng Cầm, “Bác ơi”

của Tố Hữu, “Đất Nước” trích trường ca “Mặt đường khát vọng” của Nguyễn Khoa

Điềm là những bài thơ như thế. Những câu thơ như:

“Bác để tình thương cho chúng con

Một đời thanh bạch chẳng vàng son

Mong manh áo vải hồn muôn trượng

Hơn tượng đồng phơi những lối mòn”

(Bác ơi – Tố Hữu)

hay:

“Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi

Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ông cha

Ôi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy

Những cuộc đời đã hóa núi sông ta”

(Đất Nước – Nguyễn Khoa Điềm)

chắc chắn phải là những lời tổng kết được nhà thơ đúc rút từ quá trình trải nghiệm

dài lâu trước đó để rồi khi bắt gặp một thời điểm thật đặc biệt thì câu chữ tự khắc

tuôn trào ra đầu ngọn bút. Tương tự như vậy, cảm xúc trong “Bên kia sông Đuống”

không phải chỉ xuất hiện khi Hoàng Cầm nghe tin quê hương thân yêu của mình bị

giặc tàn phá mà thực chất đó là sự lắng đọng, bùng nổ và tuôn trào của tình yêu

thương, tự hào, nhung nhớ, xót xa, mong đợi với quê hương của nhà thơ từ trong

bao năm tháng của tuổi thơ, từ trong bao nhiêu ngày tháng xa cách của cuộc kháng

chiến chống Pháp.

3. Cảm xúc trong thơ trữ tình vừa thiên về nỗi buồn vừa mang tính tích

cực

a. Thơ tạo dựng và dung chứa một thế giới cảm xúc của con người. Trong thơ

có tất cả những cung bậc cảm xúc: cả niềm vui lẫn nỗi buồn, yêu thương và thù

hận, hạnh phúc và khổ đau,… Thế nhưng, dường như có một sự thật là thơ viết về

nỗi buồn thường nhiều và hay hơn thơ viết về niềm vui. Etgapo nói: “Giọng điệu

buồn là giọng thơ thích đáng nhất trong thi ca”. Còn Cao Bá Quát lại viết: “Người

cùng thì thơ mới hay”. Thi phẩm nổi tiếng nhất mà nhà thơ này để lại cũng chính là

tác phẩm ra đời trong cảnh “cùng đồ” như thế:

“Bãi cát dài, bãi cát dài ơi!

Tính sao đây? Đường bằng mờ mịt,

Đường ghê sợ còn nhiều, đâu ít?

6

Hãy nghe ta hát khúc “đường cùng”,

Phía bắc núi Bắc, núi muôn trùng

Phía nam núi Nam, sóng dào dạt.

Anh đứng làm chi trên bãi cát?”

(Bài ca ngắn đi trên bãi cát)

b. Nhà thơ thường viết về nỗi buồn nhưng họ không lí tưởng hóa cảm xúc đó,

không thi vị hóa sự đau khổ và xem đó như chất liệu đặc biệt cao quý của thi ca.

Trái lại, thông qua những cảnh ngộ buồn tủi, đáng thương nhà thơ có thể tìm đến

một hướng đi, một cách giải thoát tích cực, mở ra luồng ánh sáng mới. Đó cũng

chính là điều Aritxtốt nghĩ tới khi ông nói rằng bi kịch có khả năng “thanh lọc”

tâm hồn con người, hướng ta đến những điều cao cả. Đó mới là chân lí của nghệ

thuật nói chung và thơ trữ tình nói riêng. Những bài thơ trong tập “Từ ấy” của Tố

Hữu và “Nhật kí trong tù” của Hồ Chí Minh và đều có phẩm chất trên:

“Chim mỏi về rừng tìm chốn ngủ

Chòm mây trôi nhẹ giữa tầng không

Cô em xóm núi xay ngô tối

Xay hết lò than đã rực rồng”

(Chiều tối – Hồ Chí Minh)

Chữ “hồng” ở cuối bài thơ đã khắc họa được bước đi của thời gian. Bác đã

dùng ánh sáng để tả cái tối, không cần nói tối mà người đọc vẫn cảm nhận thấy trời

đã tối. Câu thơ thứ ba dịch không chuẩn vì đã thêm vào chữ “tối”làm lộ ý thơ.

Nhưng bóng tối ấy không khiến người đọc thấy ảm đạm, u buồn, năng nề. Ngược

lại với một chữ “hồng”, Bác đã làm cho toàn bộ bài thơ sáng rực lên, đã làm mất đi

sự mệt mỏi, sự uể oải, sự vội vã, sự nặng nề đã được diễn tả trong ba câu đầu, đã

làm sáng rực lên khuôn mặt của người sơn nữ sau khi xay xong ngô. Chữ “hồng”

trong nghệ thuật thơ Đường người ta gọi là “thi nhãn” hoặc “nhãn tự”. Nó sáng

bừng lên, “nó cân lại, chỉ một chữ thôi với hai mươi bảy chữ khác dầu nặng đến

mấy đi chăng nữa” (Hoàng Trung Thông).

4. Cảm xúc trong thơ trữ tình vừa có tính cá thể vừa mang tính phổ quát

a. Trong văn chương nói chung và thơ trữ tình nói riêng, nguyên tắc chủ quan

là nguyên tắc cơ bản trong việc chiếm lĩnh hiện thực. Trước một hiện thực, mỗi nhà

thơ có quyền và có nghĩa vụ phải biết chiếm lĩnh bằng cái nhìn, bằng cảm nhận,

bằng tấm lòng của chính mình, bằng cái tôi của người cầm bút, tuyệt đối không sao

chép, không lặp lại. Tính chất cá thể hóa của cảm nghĩ và tính chất chủ quan hóa

của sự thể hiện là những dấu hiệu tiêu biểu của thơ trữ tình. Đến đây, ta hiểu rằng

khi Nguyễn Đình Thi coi thơ là“Tiếng nói đầu tiên, tiếng nói thứ nhất của tâm

hồn” thì nhà phê bình này đã hé lộ cho ta thấy một đặc điểm khác của cảm xúc

trong thơ đó là sự riêng biệt, độc đáo của mỗi người mà không bắt chước hay lặp

lại của người khác và không lặp lại chính mình. Trong “Thuyết tính linh”, Viên

7

Mai khẳng định nhà thơ phải có cá tính: “Làm thơ không thể không có cái tôi” (Tác

thi bất khả dĩ vô ngã). Xuất phát từ quan điểm trên ông đã phê phán mạnh mẽ tệ

sùng bái mù quáng người xưa, lối dùng điển cố một cách xơ cứng. Viên Mai quan

niệm: “Chỉ cần có cái tôi tồn tại, không thể làm cái việc đánh cắp văn thơ của

người khác”.

Điều này thể hiện rất rõ trong thơ của những tác giả lớn, có phong cách độc

đáo, riêng biệt mà Nguyễn Bính là một ví dụ. Tuy là một nhà thơ tiêu biểu của

phong trào Thơ mới, nhưng trong khi những tên tuổi khác tìm đến với những cách

tân táo bạo theo thơ ca phương Tây thì Nguyễn Bính lại quay về đào sâu vào truyền

thống dân gian nên đã đem đến cho thơ mình một vẻ đẹp “chân quê” rất riêng.

Ngay trong dòng thơ quê thời ấy, Nguyễn Bính cũng vẫn tạo ra chỗ đứng riêng.

Nếu Anh Thơ thạo về cảnh quê, Đoàn Văn Cừ giỏi về nếp quê, Bàng Bá Lân

nghiêng về đời quê, thì Nguyễn Bính lại đậm hồn quê. Hồn quê ở nội dung, hình

thức, nhưng nổi bật nhất vẫn là sự hoà điệu giữa giọng điệu quê, lối nói quê và lời

quê. “Tương tư” chính là một thi phẩm tiêu biểu cho hồn quê trong thơ Nguyễn

Bính. Bài thơ đã khắc hoạ tâm trạng tương tư rất riêng của chàng trai quê với

những diễn biến chân thực mà tinh tế, trong đó mối duyên quê quyện chặt với cảnh

quê một cách nhuần nhị:

“Thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông”

Câu đầu dùng thủ pháp nhân hoá đặc sắc: thôn Đoài ngồi nhớ thôn Đông.

Điều này dường như diễn tả một quy luật tâm lí: khi con người nhớ nhau thì cả

không gian bao quanh chủ thể như cũng nhuốm đầy nỗi tương tư ấy. Nhưng theo

tôi, chi tiết đặc biệt nhất trong câu thơ là hành động “ngồi nhớ”. Nó khác với nỗi

nhớ trong ca dao xưa:

“Nhớ ai bổi hổi bồi hồi

Như đứng đống lửa, như ngồi đống than”.

Nhân vật trữ tình trong bài ca dao trên nhớ người yêu đến mức đứng ngồi

không yên, bởi trong lòng nóng như lửa đốt. Vì lửa đốt trong lòng nên bên ngoài

như có cảm giác như đứng trên đống lửa, ngồi trên đống than. Còn với Nguyễn

Bính, tư thế “ngồi nhớ” bình lặng, ngậm ngùi dường như mách bảo người đọc

nhiều điều đặc biệt. Đây là một tư thế chờ đợi cho thấy sự bền bỉ, kiên tâm, mòn

mỏi của chàng trai. Chắc hẳn chàng trai đã phải chờ cô gái trong một thời gian dài

từ ngày này sang tháng khác. Nỗi nhớ ấy đã đi qua giai đoạn nôn nao, cồn cào, sốt

ruột đứng ngồi không yên của những người mới yêu để đến giai đoạn đằm thắm,

chín chắn của những người đã yêu lâu rồi. Như vậy, ngay trong câu đầu tiên,

Nguyễn Bính đã cho người đọc thấy những cảm xúc tương tư rất thầm kín, riêng

biệt trong nỗi nhớ nhung của chàng trai quê. Chính cái riêng trong cảm xúc đó đã

làm nên sức sống cho bài thơ “Tương tư” của Nguyễn Bính, cũng như cho mọi bài

thơ trữ tình khác.

8

b. Thơ trữ tình luôn bộc lộ những cảm xúc riêng của con người trước thực tại,

nhưng cảm xúc riêng đó vẫn phải mang tính phổ quát, động chạm tới những cái

chung trong tâm hồn con người. Bởi việc tập trung thể hiện những nỗi niềm thầm

kín, chủ quan, sâu sắc, tinh vi của con người đã cho phép thơ trữ tình thâm nhập

vào những chân lí phổ biến nhất của tồn tại con người như sự sống, cái chết, tình

yêu, lòng chung thủy, ước mơ, hi vọng… Đây lại là nhân tố tạo nên sức khái quát và

ý nghĩa xã hội to lớn của tác phẩm trữ tình qua những câu thơ trữ tình đầy tính triết

lí. “Vội vàng” của Xuân Diệu, “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm, “Tiếng hát con

tàu” của Chế Lan Viên là những ví dụ điển hình:

“Nhớ bản sương giăng, nhớ đèo mây phủ

Nơi nao qua lòng lại chẳng yêu thương?

Khi ta ở, chỉ là nơi đất ở

Khi ta đi, đất đã hóa tâm hồn!”

(Chế Lan Viên)

Trên đây, chúng tôi đã trình bày những đặc trưng của yếu tố cảm xúc trong

thơ trữ tình. Ở đó, ta thấy có những thuộc tính gần như đối lập nhau nhưng lại cùng

song song tồn tại: vừa dồi dào, mãnh liệt vừa chân thực, tinh tế, vừa tươi mới vừa

đầy tính chiêm nghiệm, vừa thiên về nỗi buồn vừa mang tính tích cực, vừa có tính

cá thể vừa mang tính phổ quát. Đó có lẽ chính là điều tạo nên giá trị riêng, sức sống

riêng của thơ trữ tình trong lòng người đọc bao thế hệ. Điều này phần nào lí giải

cho nhận định về giá trị trường tồn của thơ mà nhà phê bình Hoài Thanh đã viết

trong “Thi nhân Việt Nam”: Từ bao giờ đến bây giờ, từ Homerơ đến Kinh Thi, đến

ca dao Việt Nam, thơ vẫn là một sức đồng cảm mãnh liệt và quảng đại. Nó đã ra

đời giữa những buồn vui của loài người và nó sẽ kết bạn với loài người cho đến

ngày tận thế.

III. Thực hành, vận dụng

1. Một số đề thực hành

Từ những kiến thức lí thuyết về đặc trưng của yếu tố cảm xúc trong thơ trữ

tình đã được tổng hợp và khái quát ở phần trên, sau đây, chúng tôi xin đưa ra một

số đề văn liên quan để thực hành, vận dụng.

1. Thơ là một bức họa để cảm nhận thay vì để ngắm (Leonard de Vinci).

Anh/chị hiểu ý kiến trên như thế nào? Hãy làm sáng tỏ ý kiến đó.

2. Bài thơ hay là bài thơ làm cho người ta không còn nhìn thấy câu thơ, chỉ

còn cảm thấy tình người, quên rằng nó là tiếng nói của ai, người ta chỉ còn cảm

thấy nó như tiếng ca cất lên từ lòng mình, như là của mình vậy (Tố Hữu). Anh (chị)

suy nghĩ như thế nào về ý kiến trên?

9

3. “Thơ là sự hiện thân cho những gì thầm kín nhất của con tim và thiêng

liêng nhất của tâm hồn con người” (Lamactin). Hãy giải thích và làm sáng tỏ ý

kiến trên.

4. “Thơ ra đời cốt để nói những điều tinh vi nhất, sâu kín nhất, mong manh

nhất, mơ hồ nhất của tâm hồn con người’’ (Nguyễn Đăng Mạnh). Anh/chị hãy làm

sáng tỏ ý kiến trên.

5. Thơ là nhạc của tâm hồn, nhất là tâm hồn quảng đại, đa cảm (Vôn-te).

Anh (chị) hiểu như thế nào về ý kiến trên. Hãy làm sáng tỏ ý kiến đó.

2. Gợi ý cách giải một số đề

2.2. Bài thơ hay là bài thơ chỉ làm cho người ta không còn nhìn thấy câu thơ,

chỉ còn cảm thấy tình người, quên rằng nó là tiếng nói của ai, người ta chỉ còn

cảm thấy nó như tiếng ca cất lên từ lòng mình, như là của mình vậy (Tố Hữu). Anh

(chị) suy nghĩ như thế nào về ý kiến trên?

a. Giải thích:

– Bài thơ hay: tác phẩm có giá trị chân chính, đích thực, có sức hấp dẫn với

độc giả.

– Không còn nhìn thấy câu thơ: không còn quan tâm đến hình thức câu chữ bề

ngoài.

– Chỉ còn cảm thấy tình người: chỉ còn cảm nhận được nội dung tư tưởng,

nhất là tình cảm được thể hiện trong bài thơ.

– Quên rằng nó là tiếng nói của ai, chỉ còn cảm thấy nó như tiếng ca cất lên từ

lòng mình: không còn nhớ, không còn nghĩ rằng bài thơ đó là của người khác mà

chỉ còn cảm thấy tình cảm đó là tiếng của chính lòng mình. Giữa độc giả và tác giả

có sự đồng cảm, có mối tình tri kỉ, không còn sự phân biệt, không còn khoảng cách.

b. Bình luận:

– Nhận định trên đã khẳng định tiêu chuẩn của một bài thơ đích thực, đó là

tình cảm trong ấy phải khiến người đọc xúc động, đồng cảm. Muốn làm được điều

đó thì tình cảm trong thơ không không thể chỉ mang tính cá thể mà phải có tính phổ

quát, phải là tình cảm chung cho mọi người. Bài thơ hay phải là cây cầu nối giữa

người với người.

c. Chứng minh: Học sinh có thể tìm những bài thơ khác nhau để làm rõ

những giá trị tư tưởng, tình cảm và mối đồng cảm của người đọc.

2.5. Thơ là nhạc của tâm hồn, nhất là tâm hồn quảng đại, đa cảm (Vôn-te).

a. Giải thích :

– Thơ là thể loại văn học phổ biến và quan trọng bậc nhất của văn học.

– Nhạc của tâm hồn : những cung bậc cảm xúc, giai điệu, rung động, thanh

âm phong phú, đa dạng, tinh tế của tâm hồn.

10

– Tâm hồn quảng đại, đa cảm : tâm hồn rộng lớn, bao dung, giàu tình cảm,

cảm xúc.

b. Bình luận:

– Ý kiến của nhà triết học Vônte đã khẳng định bản chất của thơ ca là thể hiện

những cung bậc cảm xúc trong tâm hồn phong phú, rộng mở của con người.

– Qua đây người đọc thấy được mối quan hệ mật thiết giữa thơ ca và tâm hồn

con người: không thể có thơ hay nếu như không có một tâm hồn rộng mở, giàu cảm

xúc.

c. Chứng minh:

– Học sinh có thể tìm những bài thơ khác nhau để làm rõ những “nốt nhạc”,

những cung bậc cảm xúc của nhân vật trữ tình và tác giả thể hiện trong đó.

C. KẾT LUẬN:

Đặc điểm quan trọng nhất của tác phẩm trữ tình là bộc lộ trực tiếp ý thức của

con người. Nhưng cảm xúc ấy lại rất phong phú, phức tạp và bí ẩn, đòi hỏi người

đọc thơ phải có một tâm hồn rộng mở, một trái tim nhạy cảm mới có thể khám phá,

thưởng thức được. Thơ tác động đến người đọc vừa bằng sự nhận thức cuộc sống

vừa bằng khả năng gợi cảm sâu sắc, vừa trực tiếp với những suy nghĩ, cảm xúc cụ

thể vừa gián tiếp qua những liên tưởng và tưởng tượng phong phú, vừa theo những

mạch cảm nghĩ, vừa bằng sự rung động của ngôn từ giàu nhạc điệu. Đặc biệt, cảm

xúc trong thơ vừa dồi dào, mãnh liệt vừa chân thực, tinh tế; vừa tươi mới, hiện thời

vừa đầy tính chiêm nghiệm; vừa thiên về nỗi buồn vừa cao cả, tích cực; vừa có tính

cá thể, riêng biệt vừa mang tính quy luật, phổ quát.

Đến với thơ trữ tình, người đọc như được bước vào một thế giới diệu kì với

những chiều sâu khôn cùng của sự khám phá tâm hồn và tình cảm. Vì thế, nếu

không có những công cụ, những phương tiện nhất định, nhiều khi người đọc dễ có

cảm giác rơi vào một mê cung hoặc lạc vào rừng xanh. Chuyên đề của chúng tôi ra

đời với hi vọng giúp đồng nghiệp và các em học sinh có được một vài gợi ý, chỉ

dẫn nhỏ để tìm đúng con đường đi vào thế giới tình cảm của thơ trữ tình. Tất nhiên,

chuyên đề này còn nhiều khiếm khuyết, thiếu sót bởi chúng tôi chưa hề đề cập đến

đặc trưng hình thức của thơ trữ tình, ngay cả trong vấn đề nội dung cảm xúc của thể

loại này, chúng tôi cũng nhận thấy những quan điểm đưa ra còn mang tính chất cá

nhân, chủ quan, chưa được sự kiểm chứng, phản biện. Bởi thế, chúng tôi rất mong

nhận được sự quan tâm, góp ý và bổ sung của đồng nghiệp và học sinh để vấn đề

được giải quyết hoàn thiện và triệt để hơn.

11

12