Theo quyển The Classic (năm 1975) của tác giả Frank Kermode, người đầu tiên dùng từ “kinh điển” (classic) để chỉ một tác phẩm văn học kiệt xuất là cây bút La Mã Aulus Gellius vào thế kỷ thứ hai. Các bản văn Hy La mà Aulus Gellius mổ xẻ đều từ quá khứ xa xôi. Cuối thế kỷ 18, từ “kinh điển” được mở rộng vào các lĩnh vực nghệ thuật khác, dù vào giữa thế kỷ 19, Sainte-Beuve còn tiếp tục đặt câu hỏi: “Kinh điển là gì vậy?”. Như ý kiến đa số, kinh điển có thể được hiểu một cách đơn giản là bất hủ, bất tử, tồn tại với thời gian – “khoảng 10 năm”, như Cyril Connolly viết một cách khiêm tốn trong quyển Enemies of Promise ấn hành năm 1938 (khi Connolly viết Enemies of Promise, điện ảnh đã 43 tuổi). Vấn đề ở chỗ thời gian không là yếu tố duy nhất để tìm ra chân dung một tác phẩm kinh điển. Trong lịch sử nghệ thuật nói chung, có nhiều tác phẩm bị chê ỏng chê eo khi mới ra đời nhưng lại được các thế hệ sau tôn lên hàng “cực kỳ kinh điển”. Citizen Kane của Orson Welles; La Règle du Jeu của Jean Renoir; It’s a Wonderful Life của Frank Capra; Singin’ in the Rain của Stanley Donen; Vertigo của Alfred Hitchcock… đều từng bị chỉ trích nặng hoặc từng thất thu vé. Thế nhưng chẳng phải những phim này bây giờ đều được đánh giá là các tác phẩm hay nhất mọi thời đó sao?
Chẳng có gì phức tạp hơn trong đánh giá nghệ thuật. Kinh điển hay không còn tùy (tỉ lệ) ý kiến cảm thụ. Theo khảo sát của chuyên san Sight and Sound (thực hiện mỗi 10 năm; được đánh giá là bản tham khảo uy tín nhất nhì công nghiệp điện ảnh), Citizen Kane đứng đầu danh sách phim hay nhất mọi thời trong liên tục 6 kỳ thăm dò (1952, 1962, 1972, 1982, 1992, 2002). Trong khi đó, The Godfather nằm đầu danh sách 250 phim của IMDb (The Internet Movie Database) và phim này cũng là số một trong cuộc thăm dò độc giả Entertainment Weekly lẫn Time Out thực hiện năm 1995. Với độc giả Los Angeles Daily News, phim số một lịch sử điện ảnh phải là Casablanca; trong khi thăm dò từ tạp chí Empire thực hiện tháng 11-2004 cho thấy tác phẩm điện ảnh kiệt xuất “vượt không gian lẫn thời gian” là The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring. Và với Viện Điện ảnh Hoa Kỳ (AFI), bộ phim đứng đầu danh sách phim bất tử là Citizen Kane (Gone with the wind xếp thứ 4)… Đến đây, liệu có thể nói thêm rằng phim càng thắng to Oscar thì càng đáng được xếp vào hàng kinh điển? Vấn đề còn lệ thuộc vào hạng mục giải. Năm 1935, It Happened One Night của Frank Capra đã thắng 5 Oscar mà là bộ năm lớn nhất hệ thống giải (phim hay nhất, nam diễn viên chính, nữ diễn viên chính, đạo diễn và kịch bản). Chỉ One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1976) và Silence of the Lambs (1992) mới lập lại sự ngoạn mục này. Tuy nhiên, giữa ba phim sau đây từng giành 11 Oscar, phim nào đáng được đánh giá là kinh điển hơn: Ben-Hur, Titanic và The Lord of the Rings: The Return of the King; có nghĩa nó đáng được xem lại mà vẫn đạt được sự rung cảm? Câu trả lời có lẽ sẽ khác biệt ở mỗi người.
Phim thực sự hay ít dần
Vài năm gần đây, khi Viện Hàn lâm khoa học – nghệ thuật – điện ảnh Hoa Kỳ (AMPAS) ít nhiều bị chi phối bởi yếu tố thương mại trong viwcj chấm Oscar (nếu không kể khuynh hướng thiên nghệ thuật vị nhân sinh như năm nay), người hâm mộ bắt đầu tự vấn rằng phim hay nhất hiện nay dường như không hay bằng những phim được chọn hay nhất trong quá khứ. Đúng vậy không?Theo quyển The Classic (năm 1975) của tác giả Frank Kermode, người đầu tiên dùng từ “kinh điển” (classic) để chỉ một tác phẩm văn học kiệt xuất là cây bút La Mã Aulus Gellius vào thế kỷ thứ hai. Các bản văn Hy La mà Aulus Gellius mổ xẻ đều từ quá khứ xa xôi. Cuối thế kỷ 18, từ “kinh điển” được mở rộng vào các lĩnh vực nghệ thuật khác, dù vào giữa thế kỷ 19, Sainte-Beuve còn tiếp tục đặt câu hỏi: “Kinh điển là gì vậy?”. Như ý kiến đa số, kinh điển có thể được hiểu một cách đơn giản là bất hủ, bất tử, tồn tại với thời gian – “khoảng 10 năm”, như Cyril Connolly viết một cách khiêm tốn trong quyển Enemies of Promise ấn hành năm 1938 (khi Connolly viết Enemies of Promise, điện ảnh đã 43 tuổi). Vấn đề ở chỗ thời gian không là yếu tố duy nhất để tìm ra chân dung một tác phẩm kinh điển. Trong lịch sử nghệ thuật nói chung, có nhiều tác phẩm bị chê ỏng chê eo khi mới ra đời nhưng lại được các thế hệ sau tôn lên hàng “cực kỳ kinh điển”. Citizen Kane của Orson Welles; La Règle du Jeu của Jean Renoir; It’s a Wonderful Life của Frank Capra; Singin’ in the Rain của Stanley Donen; Vertigo của Alfred Hitchcock… đều từng bị chỉ trích nặng hoặc từng thất thu vé. Thế nhưng chẳng phải những phim này bây giờ đều được đánh giá là các tác phẩm hay nhất mọi thời đó sao? Chẳng có gì phức tạp hơn trong đánh giá nghệ thuật. Kinh điển hay không còn tùy (tỉ lệ) ý kiến cảm thụ. Theo khảo sát của chuyên san Sight and Sound (thực hiện mỗi 10 năm; được đánh giá là bản tham khảo uy tín nhất nhì công nghiệp điện ảnh), Citizen Kane đứng đầu danh sách phim hay nhất mọi thời trong liên tục 6 kỳ thăm dò (1952, 1962, 1972, 1982, 1992, 2002). Trong khi đó, The Godfather nằm đầu danh sách 250 phim của IMDb (The Internet Movie Database) và phim này cũng là số một trong cuộc thăm dò độc giả Entertainment Weekly lẫn Time Out thực hiện năm 1995. Với độc giả Los Angeles Daily News, phim số một lịch sử điện ảnh phải là Casablanca; trong khi thăm dò từ tạp chí Empire thực hiện tháng 11-2004 cho thấy tác phẩm điện ảnh kiệt xuất “vượt không gian lẫn thời gian” là The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring. Và với Viện Điện ảnh Hoa Kỳ (AFI), bộ phim đứng đầu danh sách phim bất tử là Citizen Kane (Gone with the wind xếp thứ 4)… Đến đây, liệu có thể nói thêm rằng phim càng thắng to Oscar thì càng đáng được xếp vào hàng kinh điển? Vấn đề còn lệ thuộc vào hạng mục giải. Năm 1935, It Happened One Night của Frank Capra đã thắng 5 Oscar mà là bộ năm lớn nhất hệ thống giải (phim hay nhất, nam diễn viên chính, nữ diễn viên chính, đạo diễn và kịch bản). Chỉ One Flew Over the Cuckoo’s Nest (1976) và Silence of the Lambs (1992) mới lập lại sự ngoạn mục này. Tuy nhiên, giữa ba phim sau đây từng giành 11 Oscar, phim nào đáng được đánh giá là kinh điển hơn: Ben-Hur, Titanic và The Lord of the Rings: The Return of the King; có nghĩa nó đáng được xem lại mà vẫn đạt được sự rung cảm? Câu trả lời có lẽ sẽ khác biệt ở mỗi người.
Dù thế nào, trong thực tế 10 năm trở lại đây, tỉ lệ phim Oscar hay nhất đáng được trao giải thỉnh thoảng xem lại với cảm nhận tán thưởng đặc biệt dường như ngày càng ít dần. Trong 10 phim sau đây kể từ Oscar 1996, bạn thử chọn được bao nhiêu phim vào danh sách kinh điển: Braveheart; The English Patient; Titanic; Shakespeare in Love; American Beauty; Gladiator; A Beautiful Mind; Chicago; The Lord of the Rings: The Return of the King; Million Dollar Baby? Có lẽ không nhiều. Điều này cho thấy tác phẩm điện ảnh kinh điển (ở đây chỉ nói điện ảnh Mỹ) rõ ràng hiếm dần. Trong khi đó, có không ít tác phẩm rất đáng được đánh giá cao nhưng cuối cùng không hề được chút “mưa móc” nào, chẳng hạn Cinderella Man (diễn viên chính Russell Crowe), năm nay chỉ được ba đề cử rất, rất nhỏ (nam diễn viên phụ, biên tập và hóa trang) và chẳng hề trúng bất kỳ giải nào!