Vào những thời điểm nắng nóng kéo dài, khi chịu tác động của gánh nặng nhiệt, cơ thể người có các phản ứng đáp ứng và huy động các cơ chế điều nhiệt, nếu quá tải nhiệt gia tăng quá mức sẽ gây ra những tổn thương nhất định. Tổn thương do nắng – nóng là tình trạng rối loạn cân bằng nước, điện giải toàn thân, rối loạn điều hòa thân nhiệt dẫn đến những rối loạn bệnh lý khác.
Lâm sàng thường gặp hai bệnh lý thân nhiệt chính có tính diễn tiến: Lả nhiệt (heat exhausion) và thể nguy hiểm là Say nắng – Say nóng (heat stroke).
- Lả nhiệt (heat exhaustion) là bệnh lý nhiệt hay gặp nhất do suy chức năng kiểm soát nhiệt từ nhẹ tới vừa, thường kèm theo tăng nhiệt độ không khí và/hoặc kèm theo gắng sức thể lực dẫn tới cơ thể bị mất muối và nước. Lả nhiệt có thể diễn biến thành say nắng say nóng.
-
Say nắng say nóng (heat stroke) là tình trạng tăng thân nhiệt quá mức, thường trên 40 độ C kèm theo đáp ứng viêm hệ thống dẫn tới tổn thương cơ quan đích cùng với tổn thương thần kinh. Điều đặc biệt phân biệt về mặt cơ chế giữa say nắng say nóng và các thể rối loạn thân nhiệt khác là trung tâm điều nhiệt mất kiểm soát hoàn toàn.
Trong đó, say nắng – say nóng được chia thành 2 loại: Say nắng say nóng kinh điển và say nắng say nóng do gắng sức. Hai thể này khác nhau về cơ chế nhưng giống nhau về lâm sàng:
- Say nắng say nóng kinh điển gặp do tiếp xúc với môi trường nóng bên ngoài và dẫn tới nhiệt độ trung tâm tăng trên 40 độ C, bệnh có thể diễn tiến chậm trong vài ngày sau đó dẫn tới rối loạn ý thức.
-
Say nắng say nóng do gắng sức do gắng sức hay gặp ở các vận động viên hoặc người trẻ vận động quá mức nên triệu chứng xuất hiện nhanh trong vài giờ khi mà nhiệt độ môi trường ngoài không quá cao.
Triệu chứng lâm sàng
Lả nhiệt (heat exhaustion)
Triệu chứng không điển hình, khá giống với những dấu hiệu khi bị nhiễm virus:
- Mệt mỏi, yếu cơ, suy nhược.
-
Nôn và buôn nôn.
-
Đau đầu, cổ.
-
Đau cơ và chuột rút.
-
Hoa mắt.
Qua thăm khám: Có dấu hiệu yếu cơ, hạ huyết áp tư thế, vã mồ hôi (có hoặc không), nhịp tim nhanh, nhiệt độ thường > 37 độ C và < 40 độ C.
Một thể nguy hiểm trong lả nhiệt đó là hạ Natri máu thường gặp do bù nước nhược trương (dung dịch Natri Clorua 0,45%) quá nhiều. Nguyên nhân thường do chủ động uống bù quá nhiều nước nhược trương. Triệu chứng thường là hoa mắt, buồn nôn, mệt xỉu nặng là phù não co giật và hôn mê.
Say nắng say nóng (heat stroke)
Ngoài những triệu chứng như lả nhiệt, khi say nắng say nóng, người bệnh còn có triệu chứng kinh điển là tăng thân nhiệt > 40 độ C và suy chức năng thần kinh xảy ra đột ngột ở 80% các trường hợp:
- Giảm khả năng đánh giá.
-
Cử chỉ khác lạ.
-
Bị ảo giác, thay đổi ý thức.
-
Lẫn lộn, mất định hướng và hôn mê, co giật.
-
Có thể vã mồ hôi, mặc dù không ra mồ hôi là triệu chứng kinh điển (xuất hiện ở giai đoạn muộn).
Qua thăm khám:
- Người bệnh có thể có triệu chứng tuần hoàn như mạch nhanh, tăng thông khí, tăng huyết áp, giảm huyết áp tâm trương, giảm sức cản mạch hệ thống. Có thể có loạn nhịp nhanh đáp ứng với chuyển nhịp.
-
Suy chức năng hệ thần kinh trung ương như co giật, hôn mê, sảng, ảo giác, duỗi cứng, suy chức năng tiểu não, co hoặc giãn đồng tử; rối loạn đông máu, xuất huyết kết mạc, chảy máu não, đi ngoài ra máu, đái máu,…
-
Da ấm khô hoặc vã mồ hôi đầm đìa. Bí mồ hôi chỉ xuất hiện trong giai đoạn muộn và hay gặp hơn ở say nắng say nóng thể kinh điển.
-
Thở nhanh, kiềm máu, thở bù khi ARDS.
-
Đái máu, thiểu niệu, vô niệu, dẫn đến suy thận cấp.
-
Không có cứng cơ. Có thể có chuột rút cơ.
Cận lâm sàng
Các thăm dò cận lâm sàng có thể phát hiện tổn thương ở cơ quan đích.
- Men gan: Hầu như tăng cao trong say nắng say nóng. Nên cân nhắc lại chẩn đoán nếu men gan trong giới hạn bình thường.
-
Công thức máu có tình trạng máu cô đặc: Có thể có rối loạn chức năng thận, đường máu, PT, APTT, tiểu cầu.
-
Điện giải đồ có thể tăng thẩm thấu, nếu suy thận cấp kiểm tra tình trạng kiềm toan, tăng kali máu.
-
Chỉ số CK (creatine kinase) tăng đặc biệt khi nghi ngờ tiêu cơ vân trong say nắng say nóng do gắng sức.
-
Khí máu động mạch: Thường kiềm hô hấp nếu say nắng say nóng không do gắng sức; kiềm hô hấp và toan acid lactic nếu do gắng sức.
-
X-Quang tim phổi: Có thể có hình ảnh ARDS (hội chứng suy hô hấp cấp tiến triển).
-
CT sọ não: Có thể có phù não, chảy máu não.
Những ai có nguy cơ cao bị say nắng say nóng?
- Trẻ em hoặc người già – những người thích nghi kém với nắng nóng.
-
Sự thiếu thích nghi với khí hậu.
-
Người thường xuyên phải tập luyện và làm việc trong môi trường nắng nóng.
-
Mặc quần áo không phù hợp (quá dày, không thấm nước, hấp thụ nhiệt,…).
-
Không uống đủ nước hoặc môi trường quá nóng bức.
-
Người đang dùng một số loại thuốc làm giảm tiết mồ hôi như lợi tiểu, chẹn beta, kháng cholinergic, ethanol, kháng histamine,…
-
Một số tình trạng bệnh lý như sốt, rối loạn nội tiết tố, béo phì,…
Xử trí say nắng, say nóng
Khoảng thời gian 1 giờ sau khi bị say nắng, say nóng ở mức độ nặng được gọi là “thời điểm vàng” để cấp cứu, nếu người bệnh được cấp cứu ngay trong khoảng thời gian này thì hiệu quả gần như đạt 100%. Ngược lại, nếu chậm cấp cứu trong vòng 3 giờ sau khi bị đột quỵ não do nóng thì 100% người bệnh sẽ tử vong.
Chính vì thế, đối với người bệnh bị say nắng, say nóng phải hết sức chú ý đến việc cấp cứu ban đầu tại hiện trường.
- Đưa người bệnh ra khỏi môi trường nóng, cởi bỏ quần áo, chuyển tới nơi có bóng râm, mát mẻ.
-
Làm mát ngay tức thì và hỗ trợ chức năng các cơ quan: Hỗ trợ đường thở, hô hấp, tuần hoàn bằng đặt đường truyền dịch, thở Oxy, thông khí hỗ trợ bằng các phương pháp như ép tim, hà hơi thổi ngạt,…
-
Áp nước ấm lên cơ thể người bệnh sau đó dùng quạt để tăng quá trình bốc hơi.
-
Chườm lạnh bằng cách áp khăn mát hoặc nước đá ở những vị trí có động mạch lớn đi gần ngoài da như nách, bẹn, cổ.
-
Vận chuyển người bệnh bằng xe có điều hoà hoặc mở cửa sổ đến cơ sở y tế gần nhất sớm nhất có thể.
Đắp khăn lạnh, hoặc áp gói nước đá vào nách, bẹn, cổ.
Các biện pháp phòng chống say nắng, say nóng
- Khi phải ra ngoài vào thời điểm nắng nóng, cần che kín cơ thể bằng cách mặc quần áo rộng, nhẹ và sáng màu, đội mũ rộng vành, sử dụng kem chống nắng,… Trang bị quần áo bảo hộ lao động khi làm việc dưới thời tiết nắng nóng.
- Không làm việc quá lâu dưới trời nắng hoặc trong môi trường nóng bức, tránh các hoạt động thể lực quá sức. Nên nghỉ ngơi định kỳ sau khoảng 45 phút hay 1 tiếng làm việc liên tục ở nơi nắng nóng, nghỉ ngơi ở nơi thoáng mát từ 10 – 15 phút.
- Uống đầy đủ nước khi trời nắng nóng hoặc phải lao động nặng dưới ánh nắng mặt trời gay gắt. Thường xuyên uống nước dù chưa cảm thấy khát. Có thể pha thêm một chút muối hoặc uống dung dịch oresol, nước trái cây, tránh xa nước ngọt có ga, đồ uống năng lượng.
- Làm thoáng mát môi trường làm việc, đặc biệt ở các công xưởng, hầm, lò,…
- Khi vừa đi nắng về, đây là thời điểm cơ thể tiết ra nhiều mồ hôi, nhiệt cơ thể độ cao, không nên tắm gội ngay tránh thay đổi thân nhiệt đột ngột, rất nguy hiểm, có thể dẫn đến đột quỵ.
- Không nên ngồi trong xe hơi đỗ, tắt máy trong thời tiết nắng nóng dù chỉ trong thời gian ngắn, do nhiệt độ trong xe hơi có thể tăng hơn 11 độ C chỉ trong 10 phút.
Biến chứng của say nắng say nóng
Say nắng say nóng có thể gây biến chứng cho tất cả các cơ quan trong cơ thể:
- Tim mạch: Nhịp nhanh xoang, tụt huyết áp, thiếu máu cơ tim, tăng men tim, thủng cơ tim.
- Phổi: Phù phổi, sặc, kiềm hô hấp và ARDS.
- Thận: Tiêu cơ vân, suy thận cấp, hoại tử ống thận cấp.
- Điện giải: Hạ Kali máu hoặc tăng Kali máu, hạ Calci máu, tăng Natri máu, hạ đường huyết, tăng Uric máu.
- Huyết học: Rối loạn đông máu, đông máu rải rác trong lòng mạch (DIC).
- Thần kinh: Liệt nửa người, hôn mê, mất trí nhớ, thay đổi tính cách, thất điều, thất ngôn.
- Gan: Vàng da, hoại tử tế bào gan, suy gan.
Hình minh họa xử trí khi gặp người bệnh bị say nắng, say nóng.
ThS. Bác sĩ Nguyễn Minh Tân – Trưởng khoa Hồi sức Cấp cứu
Tài liệu tham khảo:
1. Adelakun A, Schwartz E, Blais L. Độ Ccupational heat exposure. Appl Độ Ccup Environ Hyg 1999;14:153-4.
2. Jones TS, Liang AP, Kilbourne EM, Griffin MR, Patriarca PA, Wassilak SG, et al. Morbidity and mortality assđộ Ci- ated with the July 1980 heat wave in St. Louis and Kansas City, Mo. JAMA 1982;247:3327-31.
3. Heat-related illnesses and deaths—United States, 1994-1995. MMWR Morb Mortal Wkly Rep 1995; 44:465-8.
4. Bouchama A, Knđộ Chel JP. Heatstroke. N Engl J Med 2002; 346:1978-88.
5. Buono MJ, Sjoholm NT. Effect of physical training on peripheral sweat production. J Appl Physiol 1988; 65: 811-4
————-
Để được hỗ trợ cung cấp thông tin và tư vấn chi tiết, vui lòng liên hệ:
• Bệnh viện Quốc tế Vinh
• Số 99, đường Phạm Đình Toái, xã Nghi Phú, TP Vinh, Nghệ An
• Số điện thoại 02383.968.888/0901.74.71.73