Vì
sao cá chết hàng
loạt dọc duyên hải Miền Trung

Cá chết dọc
duyên hải miền Trung [Tiền Phong]

Nguyễn
Minh Quang, P.E (Danlambao)

Sơ
lược về tác giả

Tác
giả là Kỹ sư Công chánh Chuyên
nghiệp (Professional Civil Engineer) của Tiểu bang
California. Tốt nghiệp Kỹ sư Công chánh
tại Trung tâm Quốc gia Kỹ thuật Phú
Thọ, Sài Gòn năm 1972; Trưởng ty
Kế hoạch của Ủy ban Quốc gia Thủy
lợi thuộc Bộ Công chánh và Giao
thông đến tháng 4 năm 1975. Tốt
nghiệp Cao học Thủy lợi tại Ðại
học Nebraska, Hoa Kỳ năm 1985; Chuyên viên
Thủy học (Hydrologist) của Sở Quản trị
Thủy lợi, Broward County, Florida đến năm
1989. Từ năm 1990 đến 2015, Kỹ sư
Giám sát trưởng (Senior Supervising
Engineer) của Stetson Engineers Inc., một công ty
cố vấn về thủy lợi và ô
nhiễm nguồn nước, thành lập năm
1957 ở Los Angeles. 

Phần
tóm tắt

Từ hai tuần
nay, hiện tượng cá chết hàng
loạt dọc duyên hải miền Trung được
báo chí trong nước đặc biệt
chú ý. Theo Sở Nông nghiệp và
Phát triển Nông thôn, cá chết
bất thường là do nước biển
bị ô nhiễm, có yếu tố gây
độc, ở khu công nghiệp Vũng Áng
(Hà Tĩnh) rồi bị dòng hải lưu
đẩy về phía nam lan vào tận Thừa
Thiên-Huế và các tỉnh phía
Nam. Còn Bộ Tài nguyên và Môi
trường thì kết luận rằng: chưa
có bằng chứng về sự liên hệ
giữa Formosa với hiện tượng cá
chết, và hai yếu tố chính được
xác định có liên quan đến
vụ cá chết hàng loạt bao gồm
độc tố hóa học do con người
thải ra từ đất liền và thủy
triều đỏ tức tảo nở hoa.

Ngay sau khi hiện
tượng cá chết hàng loạt được
phổ biến, các cơ quan chuyên môn
ở trong nước và các chuyên viên
Việt Nam ở nước ngoài đã
đưa ra những nhận xét sơ khởi
để giải thích hiện tượng cá
chết, chẳng hạn sự phân hủy của
nước thải từ bờ và từ Khu
công nghệ Vũng Áng, chất cyanide hay
chất thải từ giàn khoan của Trung
Quốc, độc tố hóa học do con người
thải ra từ đất liền và thủy
triều đỏ tức tảo nở hoa, và
nhiễm độc kim loại nặng. Nhưng
những nhận xét nầy, kể cả kết
luận của Bộ Tài nguyên và Môi
trường, thì rất mơ hồ hoặc
không có dữ kiện minh chứng.

Có những
bằng chứng vững chắc và đáng
tin cậy để kết luận rằng hiện
tượng cá chết hàng loạt dọc
duyên hải miền Trung là do chất
ammonia ở trong nước thải do nhà máy
Formosa xả ra biển qua đường ống
ngầm được ngư dân phát hiện
và ghi hình ảnh. Ammonium, được
phát hiện ở nồng độ vượt
tiêu chuẩn cho phép ở Lăng Cô
(khoảng 0,4 mg/L), phù hợp với dòng
hải lưu và với nồng độ
ammonia có thể có trong nước thải
từ tiến trình luyện than coke của nhà
máy luyện thép Formosa (có thể lên
đến 668 mg/L). Cá rất nhạy cảm
với ammonia; cá nước ngọt có thể
chết ở nồng độ 0,2-0,5 mg/L và cá
nước mặn có thể chết ở nồng
độ thấp hơn. Trong quá khứ,
ammonia đã giết khoảng 110 tấn cá
trong sông Fuhe ở Hubei, Trung Hoa vào năm
2013 và khoảng 1.000 tấn cá trong nhánh
phía tây của sông Nile ở Rosetta,
Egypt vào năm 2015.

Ngày 25 tháng
4, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã
chỉ đạo các bộ ngành khẩn
trương làm rõ nguyên nhân gây
hiện tượng hải sản chết bất
thường tại các địa phương,
nhưng hành động nầy dường như
đã quá trễ. Công việc quan trọng
và cần thiết nhất hiện nay là
ngưng hoàn toàn việc xả thải từ
Khu kinh tế Vũng Áng và theo dõi phẩm
chất của nước biển ở những
độ sâu thích hợp trong những vùng
bị ảnh hưởng trước đây
và thông báo rộng rãi đến
người dân cho đến khi trở lại
bình thường như trước.

Việc tiếp
theo là làm thế nào để “thảm
họa” nầy sẽ không còn tái
diễn trong tương lai, bắt đầu từ
Formosa. Trước hết, cần phải duyệt
xét lại tiến trình hoạt động,
phẩm và lượng của nước thải
từ nhà máy luyện thép, và
hiệu quả của nhà máy lọc nước
thải hiện nay của Formosa. Giấy phép
xả thải hiện nay cần phải được
thu hồi để thay thế bằng một giấy
phép mới để có thể kiểm
soát những chất ô nhiểm độc
hại phát xuất từ một nhà máy
luyện thép. Tiếp theo là duyệt xét
xem nhà máy lọc nước thải hiện
hữu của Formosa có thể loại bỏ
các chất ô nhiễm được liệt
kê trong giấy phép mới hay không. Nếu
không, cần phải xây thêm một nhà
máy lọc nước thải mới để
lọc sơ khởi nước thải từ nhà
máy luyện than coke trước khi cho vào
nhà máy lọc nước thải hiện
hữu. Lọc sơ khởi bằng phương
pháp yếm khí có thể cải thiện
đáng kể khả năng phân hủy
sinh học của nước thải từ nhà
máy luyện than coke, và tạo điều
kiện thuận lợi cho giai đoạn tiếp
theo bằng phương pháp hiếu khí.
Trong trường hợp nhà máy lọc
nước thải hiện hửu không thể
lọc nước thải từ nhà máy
lọc sơ khởi, một nhà máy lọc
nước thải hoàn toàn mới cần
được xây dựng. 

Phần
dẫn nhập

Từ hai tuần
nay, các phương tiện truyền thông
trong nước đã liên tục loan tin về
hiện tượng cá chết hàng loạt
dọc duyên hải miền Trung. Theo Sở Nông
nghiệp và Phát triển Nông thôn
(NN&PTNT) Quảng Bình, “…từ kết
quả phân tích mẫu nước, mẫu
cá chết, nguyên nhân bước đầu
được xác định là do nguồn
nước bị ô nhiễm, có yếu tố
gây độc. Hiện tượng cá chết
bất thường là do nước biển
bị ô nhiễm ở khu công nghiệp Vũng
Áng (Hà Tĩnh), theo dòng hải lưu
Bắc cực-Xích đạo, nguồn nước
ô nhiễm ở Hà Tĩnh bị đẩy
về phía nam lan vào tận Quảng Bình,
Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế và các
tỉnh phía Nam.” Còn ở Thừa
Thiên-Huế, “…nguyên nhân cá
chết hàng loạt là do pH nước
thay đổi đột ngột, chất lượng
phú dưỡng (PO4) tăng cao đột ngột
khiến cá bị thiếu ô xy cục bộ.”
[1]

Ngay sau khi được
báo cáo, Bộ Tài nguyên và Môi
trường (TN&MT) đã họp khẩn với
các đơn vị chức năng của Bộ,
vào ngày 20 tháng 4, để gấp rút
làm rõ nguyên nhân gây ra hiện
tượng cá chết hàng loạt dọc
duyên hải miền Trung. “Kết luận
cuộc họp, Bộ trưởng Trần Hồng
Hà cho rằng, hiện tượng cá chết
hàng loạt có nhiều nguyên nhân
trong đó không loại trừ nguyên
nhân cá chết là do môi trường
bị ô nhiễm. Bộ trưởng khẳng
định: ‘Trách nhiệm của Bộ
TN&MT là phải khẩn trương đẩy
nhanh tiến độ làm rõ nguyên nhân
cá chết hàng loạt ở ven biển
miền Trung trong những ngày vừa qua. Phải
làm rõ việc có hay không cá
chết là do ô nhiễm môi trường’.”
[2]

Vào ngày 27
tháng 4, Bộ TN&MT đã công bố
kết quả điều tra. Thứ trưởng
TN&MT Võ Tuấn Nhân cho biết “…
chưa có bằng chứng kết luận về
sự liên hệ giữa Formosa và các
nhà máy hoạt động ở Vũng
Áng đối với hiện tượng cá
chết hàng loạt gần đây”
và “… sau các khảo sát và
điều tra của các cơ quan chức năng
Việt Nam và các nhà khoa học, hai
yếu tố chính được xác định
có liên quan đến vụ cá chết
hàng loạt bao gồm độc tố hóa
học do con người thải ra từ đất
liền và thủy triều đỏ tức
tảo nở hoa.” [3] Nguyên nhân thứ
nhất thì quá mơ hồ, còn nguyên
nhân thứ hai thì đã bị Hội
nghề cá Việt Nam bác bỏ [4].

Vì sao cá
chết hàng loạt dọc duyên hải
miền Trung? Bài viết nầy cố gắng
trả lời câu hỏi đó dựa trên
những dữ kiện không đầy đủ
được đăng tải trên báo
chí trong nước trong thời gian qua.

Diễn
biến của hiện tượng cá chết

Hình 1: Vùng
duyên hải miền Trung có cá chết
hàng loạt [Zing.vn]

Hiện
tượng cá chết hàng loạt bắt
đầu vào đầu tháng 4, từ Kỳ
Phương, Hà Tĩnh cho đến Lăng
Cô, Đà Nẵng (Hình 1). “Ngày
6/4, tình trạng cá chết được
ngư dân phát hiện tại vùng biển
một số xã, phường của thị
xã Kỳ Anh (Hà Tĩnh), rồi tiếp
diễn ở vùng biển xã Quảng Đông
(huyện Quảng Trạch, Quảng Bình). Những
ngày sau đó, các vùng biển
Nhân Trạch (huyện Bố Trạch), Quang Phú
và Bảo Ninh (TP Đồng Hới)… cũng
ghi nhận tình trạng tương tự. Chi
cục Khai thác và bảo vệ nguồn
lợi thuỷ sản (Tổng cục Thủy sản)
ghi nhận các loài cá chết dạt
vào bờ đều sống ở tầng đáy
vùng biển gần bờ. Đến ngày
19/4, tình trạng xảy ra diện rộng hơn,
ghi nhận ở vùng biển Quảng Trị,
Thừa Thiên–Huế… Theo ghi nhận từ
các địa phương, đến ngày
22/4, tình trạng cá chết không còn
xuất hiện.” [5]

Theo Ông Nguyễn
Viết Nghĩa, Viện trưởng Viện Nghiên
cứu Hải Sản, thì “… khả
năng nguyên nhân cá chết do độc
chất là rất lớn.” Ông Nghĩa
đề nghị các địa phương
khuyến cáo tàu cá dừng khai thác
ven bờ. Việc tác động của độc
chất đối với cá nổi ít hơn
so với loài sống ở tầng đáy.
Các địa phương nên khuyến cáo
ngư dân khai thác cá ở tầng đáy
đánh bắt xa khu vực ảnh hưởng
của độc tố. [5]

Hình 2: Độ
lớn và tầng sinh sống của cá
chết [6]

Những loại cá
chết là loại sống ở độ sâu
từ 30 m trở lên. Số cá chết dạt
vào bờ có độ lớn khác
nhau, có khi cân nặng đến 35 kg (Hình
2) [6]. Có khoảng 80 tấn cá chết bất
thường dạt vào bờ biển miền
Trung [7]. Trong số đó, khoảng 10 đến
15 tấn ở Hà Tĩnh, 25 tấn ở Quảng
Bình, 30 tấn ở Quảng Trị, và
khoảng 6.000 con ở Thừa Thiên-Huế (Hình
3).

Hình 3: Ước
lượng số cá chết dọc duyên
hải miền Trung [7]

Nhận
xét sơ khởi về nguyên nhân cá
chết

Tính đến
hôm nay, một số nhận xét sơ khởi
đã được đưa ra, từ các
cơ quan chuyên môn ở trong nước và
các chuyên viên Việt Nam ở nước
ngoài, để giải thích lý do tại
sao có hiện tượng cá chết hàng
loạt dọc duyên hải miền Trung. Nhưng
các nhận xét sơ khởi đó
hoặc mơ hồ hoặc không có dữ
kiện minh chứng.

Trước tiên,
Sở NN&PTNT Quảng Bình cho rằng hiện
tượng cá chết bất thường là
do nước biển bị ô nhiễm, có
yếu tố gây độc, ở khu công
nghiệp Vũng Áng (Hà Tĩnh). Nguồn
nước ô nhiễm ở Hà Tĩnh, theo
dòng hải lưu Bắc cực-Xích đạo,
bị đẩy về phía nam lan vào tận
Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên-Huế
và các tỉnh phía Nam [1]. Nhận xét
nầy có vẻ phù hợp với thực
tế, nhưng mơ hồ về tình trạng
ô nhiễm của nước biển và
yếu tố gây độc làm cá
chết.

Tiến sĩ (TS)
Vũ Thanh Ca, Vụ Hợp tác quốc tế
và Khoa học công nghệ (Tổng cục
Biển và hải đảo), thì cho rằng
“… lý do khiến cá biển chết
hàng loạt có thể là do nước
thải từ bờ đã phân hủy
mạnh, gây nên cạn kiệt ôxy trong
các tầng nước dưới mặt.”
TS Nguyễn Hữu Dũng, từng làm việc
ở Hiệp hội chế biến và xuất
khẩu thủy sản Việt Nam, cũng có
cùng nhận xét nhưng “… chỉ
rõ hơn nguồn chất thải khiến môi
trường biển bị biến động đột
ngột khả năng cao có nguồn gốc từ
khu công nghiệp Vũng Áng (Hà Tĩnh).”
[8] Nhận xét nầy chỉ là suy đoán
vì không có dữ kiện minh chứng.

Ngoài nước
thải từ bờ, chất cyanide từng được
Trung Quốc sử dụng trong việc đánh
bắt cá hoặc chất thải từ giàn
khoan mà trước đây Trung Quốc từng
đặt ở cửa vịnh Bắc Bộ cũng
được xem là những nguyên nhân
có thể làm chết cá hàng loạt
ở ven biển miền Trung [8]. Cũng như nhận
xét của TS Vũ Thanh Ca và Nguyễn Hữu
Dũng, hai nhận xét nầy cũng chỉ là
suy đoán vì không có dữ kiện
minh chứng.

Kết quả
điều tra do Bộ TN&MT thực hiện cũng
không xác định được nguyên
nhân trực tiếp ngoài “… hai
yếu tố chính được xác định
có liên quan đến vụ cá chết
hàng loạt bao gồm độc tố hóa
học do con người thải ra từ đất
liền và thủy triều đỏ tức
tảo nở hoa.” [1] Kết quả điều
tra cũng không cho biết đặc tính
của độc tố hóa học (tên,
nồng độ…) như thế nào và
thải ra từ đâu. Nói cách khác,
Bộ TN&MT chưa xác định được
nguyên nhân của hiện tượng cá
chết hàng loạt ở miền Trung.

Một nhận xét
khác, từ các chuyên viên Việt
Nam ở nước ngoài, cho rằng “…
việc cá chết liên quan đến
nhiễm độc kim loại nặng và những
tác hại lâu dài của nó.”
Các kim loại nặng nầy gồm có
chì (Pb), thủy ngân (Hg), cadmium (Cd), arsenic
(As), và bạc (Ag) [9]. Cũng như các
nhận xét trước, nhận xét nầy
cũng chỉ là suy đoán vì không
có dữ kiện minh chứng. Hơn thế
nữa, kết quả phân tích các mẫu
nước thu thập ở khu vực đầm
Lập An ở Lăng Cô đã không
phát hiện các kim loại nặng nêu
trên, ngoại trừ chromium (Cr). Tuy nhiên, kết
quả phân tích cũng không phát
hiện hexavalent chromium (CrVI), một hợp chất
cực độc của chromium [10]. 

Bằng chứng
vững chắc và đáng tin cậy nhất

Trước hết,
nước thải từ Formosa đã được
xả ra biển bằng một đường ống
ngầm dưới biển. Người đầu
tiên phát giác ra việc xả thải
là ngư dân Nguyễn Xuân Thành ở
Hà Tĩnh.

“…Vào
ngày 21/4, một ngư dân tên Nguyễn
Xuân Thành (36 tuổi) trú thôn Ba
Đồng, phường Kỳ Phương, thị
xã Kỳ Anh (Hà Tĩnh) cho biết, trước
đó vào ngày 4/4, trong khi lặn xuống
biển “săn” cá, anh bất ngờ
phát hiện một đường ống xả
thải khổng lồ “cắm” xuống
biển. Theo anh Thành, đường ống
này được chôn dưới đáy
biển, phủ phía trên là một lớp
đất cùng nhiều đá hộc, bao
tải cát; chiều dài của đường
ống khoảng 1,5 km; đường kính
1,1m. Một đầu của đường ống
nối từ khu vực dự án Formosa (khu kinh
tế Vũng Áng, TX Kỳ Anh), đầu còn
lại nối liền với 3 đoạn đường
ống nhỏ (mỗi đoạn dài khoảng
2m, đường kính khoảng 40 cm). ‘Vào
thời điểm phát hiện, tôi thấy
đường ống này phun nước rất
mạnh. Nước phun từ đường ống
ra có màu vàng đục, nhừa nhựa,
mùi hôi thối, khi ngửi thì cảm
thấy rất ngạt thở’, anh Thành
nói. Sau khi phát hiện đường ống
trên, ngư dân này đã tới
Đồn biên phòng Đèo Ngang (thuộc
Bộ đội biên phòng Hà Tĩnh)
trình báo, đồng thời vẽ lại
sơ đồ và vị trí của đường
ống cho đơn vị này nắm được.”
[11]

Hình 4: Đường
ống xả thải của Formosa [12]

Anh Hoàng Văn
Đoán, người tự nguyện lặn
xuống ghi hình các hình ảnh của
cống ngầm (Hình 4), mô tả: “Họ
dùng đá đè lên những ống
này để dân không thể nhìn
thấy được. Trong đó còn có
3 ống to và cao khoảng 2 mét phía
trên đậy nắp cao su, mỗi lần xả
ra thì nắp cao su lại bung lên, còn
khi không xả thải thì ống cao su này
đậy nắp ống lại. Mới hôm qua
tôi mới lặn xuống thì không còn
thấy họ xả nữa, có lẽ là
sau khi thông tin báo chí đăng thì
họ đã cho ngừng xả rồi“.
[12]

Thứ hai, nước
thải từ đường ống ngầm có
chứa ammonia (NH3)/ammomium (NH4+) ở nồng độ
cao. Có hai bằng chứng vững chắc và
đáng tin cậy để kết luận như
thế: (1) Formosa là một nhà máy
luyện thép, nên phải luyện than đá
thành than coke. Nước thải trong tiến
trình nầy chứa nhiều chất ô
nhiễm vô cơ, trong đó có ammonia
(NH3) ở nồng độ cao. Theo một nghiên
cứu cho nhà máy lọc nước thải
của Công ty luyện than Coke Taiyuan ở Trung
Hoa, nồng độ của ammonia (NH3-N) trong nước
thải từ tiến trình luyện than coke
thay đổi từ 230 đến 668 milligrams per
liter (mg/L) [13]. (2)Kết quả phân tích các
mẫu nước thu thập ở khu vực đầm
Lập An, Lăng Cô cho thấy nồng độ
của ammomium (NH4+-N) trong nước biển vượt
quá tiêu chuẩn (khoảng 0,4 mg/L so với
0,1 mg/L). Trong thực tế, nồng độ của
ammonia (NH3) trong nước biển cao hơn rất
nhiều vì chỉ có một phần rất
nhỏ ammonia biến thành ammonium (NH4+). Như
vậy, sự hiện diện của ammonia trong
nước biển phù hợp với sự
hiện diện của ammonia trong nước thải
từ Formosa.

Thứ ba, cá
rất nhạy cảm với ammonia. Cá nước
ngọt thì ít nhạy cảm hơn cá
nước mặn. Nồng độ ammonia từ
0,2 đến 0,5 mg/L có thể giết hết
cá trong bồn nuôi cá nước ngọt
[14]. Trong các bồn nuôi cá nước
mặn, nồng độ an toàn của ammonia
là zero [15]. Cá có thể chết hàng
loạt nếu nước bị ô nhiễm
ammonia, và hiện tượng nầy đã
xảy ra nhiều lần trên thế giới.
Vào năm 2013, 110 tấn cá trong sông
Fuhe ở tỉnh Hubei, Trung Hoa chết hàng loạt
vì ô nhiễm nước thải có
chứa 196 mg/L ammonia từ một nhà máy
hóa chất ở Yingcheng, ngoại ô của
Wuhan [16]. Vào năm 2015, cá chết hàng
loạt trong nhánh tây của sông Nile ở
Rosetta. Bộ Y tế phải tiêu hủy khoảng
1.000 tấn cá chết trong một số chợ
cá của đồng bằng sông Nile [17].

Những
việc cần phải làm

Theo các nguồn
tin của báo chí trong nước, sau khi
nghe Phó Thủ tướng Trịnh Đình
Dũng báo cáo tình hình, Thủ
tướng Nguyễn Xuân Phúc đã
chỉ thị “… các Bộ Khoa học
và Công nghệ, Công an, Quốc phòng,
Công Thương, Y tế, Viện Hàn lâm
Khoa học và Công nghệ Việt Nam chủ
động phối hợp, hỗ trợ các
Bộ Tài nguyên và Môi trường,
NN và PTNT, khẩn trương làm rõ
nguyên nhân gây hiện tượng hải
sản chết bất thường tại các
địa phương này.” [18] Nhưng
việc truy tìm nguyên nhân của hiện
tượng cá chết hàng loạt dường
như đã quá trễ vì việc xả
nước thải đã được ngưng
từ lâu và nước thải đã
được nước biển làm loãng
đến mức độ không còn phát
hiện được các chất ô nhiễm,
nếu có.

Công việc
quan trọng và cần thiết nhất hiện
nay là ngưng hoàn toàn việc xả
thải từ Khu kinh tế Vũng Áng và
theo dõi phẩm chất của nước biển
trong những vùng bị ảnh hưởng
trước đây và thông báo rộng
rãi đến người dân cho đến
khi trở lại bình thường như trước.
Các mẫu nước biển phải được
thu thập ở những độ sâu thích
hợp, nhất là vùng chung quanh miệng
ống xả của Khu kinh tế Vũng Áng.

Việc tiếp
theo là làm thế nào để “thảm
họa” nầy sẽ không còn tái
diễn trong tương lai, bắt đầu từ
Formosa. Công việc nầy cần nhiều thời
gian, quyết tâm, nỗ lực và khả
năng kỹ thuật.

Trước hết,
cần phải duyệt xét lại tiến
trình hoạt động, phẩm và lượng
của nước thải từ nhà máy
luyện thép, và hiệu quả của nhà
máy lọc (xử lý) nước thải
hiện nay của Formosa. Theo giấy phép cấp
cho Formosa ngày 11/12/2013 của Bộ TN&MT, tuy
phẩm chất của nước thải trước
khi vào và sau khi ra khỏi nhà máy
lọc nước thải được theo dõi,
nhưng chỉ theo dõi những chất ô
nhiễm thông thường như nhiệt độ
nước xả thải không quá 40 độ
C; độ pH từ 5,5-9; chất rắn lơ
lửng: 117 mg/L; tổng dầu mỡ khoảng 11,7
mg/L; tổng phenol: 0,585 mg/L tổng xyanua [cyanide]:
0,585 mg/L; ni-tơ [nitrogen]: 70,2 mg/L; thủy ngân:
0,0117 mg/L [19]. Như vậy, giấy phép nầy
không thích hợp để kiểm soát
những chất ô nhiểm độc hại
phát xuất từ một nhà máy luyện
thép, chẳng hạn như nhà máy
luyện thép Formosa-Hà Tĩnh. Do đó,
giấy phép nầy cần phải được
thu hồi để thay thế bằng một giấy
phép mới; trong đó, bao gồm các
chất ô nhiễm vô cơ như ammonia,
cyanogen, sulphocyanogen; các hợp chất hữu
cơ đơn vòng (heterocyclic compounds) như
pyridine, furan và dioxane; và các hợp
chất có mùi thơm đa vòng
(polycyclic aromatic compounds) như phenol, napththalene, và
quinoline. Những chất ô nhiễm nầy rất
khó phân hủy sinh học trong điều
kiện hiếu khí (aerobic conditions) [13]. 

Tiếp theo là
duyệt xét xem nhà máy lọc nước
thải hiện hửu của Formosa có thể
loại bỏ các chất ô nhiễm được
liệt kê trong giấy phép mới hay không.
Nếu không, cần phải xây thêm một
nhà máy lọc nước thải mới
để lọc sơ khởi (pre-treatment) nước
thải từ nhà máy luyện than coke trước
khi cho vào nhà máy lọc nước
thải hiện hửu. Nhiều nghiên cứu
cho thấy lọc sơ khởi bằng phương
pháp yếm khí (anaerobic treatment) có thể
cải thiện đáng kể khả năng
phân hủy sinh học của nước thải
từ nhà máy luyện than coke, và tạo
điều kiện thuận lợi cho giai đoạn
tiếp theo bằng phương pháp hiếu
khí [13]. Trong trường hợp nhà máy
lọc nước thải hiện hửu không
thể lọc nước thải từ nhà
máy lọc sơ khởi, một nhà máy
lọc nước thải hoàn toàn mới
cần được xây dựng.

Kết
luận

Từ hai tuần
nay, hiện tượng cá chết hàng
loạt dọc duyên hải miền Trung được
báo chí trong nước đặc biệt
chú ý. Hiện tượng nầy bắt
đầu vào đầu tháng 4, từ Kỳ
Phương, Hà Tĩnh rồi lan dần về
phía nam đến Lăng Cô, Đà
Nẵng; đến ngày 22 tháng 4 thì
tình trạng cá chết không còn
xuất hiện nữa. Có khoảng 80 tấn
cá chết đã dạt vào bờ
biển miền Trung. Những loại cá chết
là loại sống ở độ sâu từ
30 m trở lên và có độ lớn
khác nhau, có khi cân nặng đến
35 kg.

Theo Sở NN&PTNT
Quảng Bình, cá chết bất thường
là do nước biển bị ô nhiễm,
có yếu tố gây độc, ở khu
công nghiệp Vũng Áng (Hà Tĩnh)
rồi bị dòng hải lưu đẩy về
phía nam lan vào tận Thừa Thiên-Huế
và các tỉnh phía Nam. Ngay sau khi được
báo cáo, Bộ TN&MT đã làm
việc gấp rút để làm rõ
nguyên nhân, và vào ngày 27 tháng
4, đã công bố kết quả điều
tra là chưa có bằng chứng kết
luận về sự liên hệ giữa Formosa
và các nhà máy hoạt động
ở Vũng Áng đối với hiện
tượng cá chết, và hai yếu tố
chính được xác định có
liên quan đến vụ cá chết hàng
loạt bao gồm độc tố hóa học
do con người thải ra từ đất liền
và thủy triều đỏ tức tảo nở
hoa. Nguyên nhân thứ nhất thì quá
mơ hồ, còn nguyên nhân thứ hai
thì đã bị Hội nghề cá
Việt Nam bác bỏ.

Ngay sau khi hiện
tượng cá chết hàng loạt được
phổ biến, một số nhận xét sơ
khởi đã được đưa ra, từ
các cơ quan chuyên môn ở trong nước
và các chuyên viên Việt Nam ở
nước ngoài, để giải thích
tại sao có hiện tượng cá chết
hàng loạt. Các nhận xét nầy
bao gồm sự phân hủy mạnh mẽ của
nước thải từ bờ và từ Khu
công nghệ Vũng Áng, chất cyanide từng
được Trung Quốc sử dụng trong việc
đánh bắt cá hoặc chất thải
từ giàn khoan mà trước đây
Trung Quốc từng đặt ở cửa vịnh
Bắc Bộ, độc tố hóa học do
con người thải ra từ đất liền
và thủy triều đỏ tức tảo nở
hoa, và nhiễm độc kim loại nặng.
Nhưng những nhận xét sơ khởi nầy,
kể cả kết luận của Bộ TN&MT,
thì rất mơ hồ hoặc không có
dữ kiện minh chứng.

Điều đó
không có nghĩa là không biết
nguyên nhân! Có những bằng chứng
vững chắc và đáng tin cậy để
kết luận rằng hiện tượng cá
chết hàng loạt dọc duyên hải
miền Trung là do chất ammonia ở trong nước
thải do nhà máy Formosa xả ra biển
qua đường ống ngầm được
ngư dân Nguyễn Xuân Thành phát
hiện và thợ lặn Hoàng Văn Đoán
ghi hình ảnh. Ammonium đã được
phát hiện ở nồng độ vượt
tiêu chuẩn cho phép ở Lăng Cô
(khoảng 0,4 mg/L), cách Vũng Áng khoảng
250 km về phía nam. Sự kiện nầy phù
hợp với dòng hải lưu và với
nồng độ ammonia có thể có trong
nước thải từ tiến trình luyện
than coke của nhà máy luyện thép
Formosa (có thể lên đến 668 mg/L). Hơn
nữa, cá rất nhạy cảm với
ammonia, chỉ cần nồng độ từ 0,2
đến 0,5 mg/L có thể giết chết cá
nước ngọt và cá nước mặn
có thể chết ở nồng độ thấp
hơn. Trong quá khứ, ammonia đã giết
khoảng 110 tấn cá trong sông Fuhe ở
Hubei, Trung Hoa vào năm 2013 và khoảng
1.000 tấn cá trong nhánh phía tây
của sông Nile ở Rosetta, Egypt vào năm
2015.

Ngày 25 tháng
4, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã
chỉ đạo các bộ ngành khẩn
trương làm rõ nguyên nhân gây
hiện tượng hải sản chết bất
thường tại các địa phương.
Tuy nhiên, việc truy tầm nguyên nhân
dường như đã quá trễ vì
việc xả nước thải đã được
ngưng từ lâu và nước thải đã
được nước biển làm loãng
đến mức độ không còn phát
hiện được các chất ô nhiễm,
nếu có.

Công việc
quan trọng và cần thiết nhất hiện
nay là ngưng hoàn toàn việc xả
thải từ Khu kinh tế Vũng Áng và
theo dõi phẩm chất của nước biển
trong những vùng bị ảnh hưởng
trước đây và thông báo rộng
rãi đến người dân cho đến
khi trở lại bình thường như trước.
Các mẫu nước biển phải được
thu thập ở những độ sâu thích
hợp, nhất là vùng chung quanh miệng
ống xả của Khu kinh tế Vũng Áng.

Việc tiếp
theo là làm thế nào để “thảm
họa” nầy sẽ không còn tái
diễn trong tương lai, bắt đầu từ
Formosa. Công việc nầy cần nhiều thời
gian, quyết tâm, nỗ lực và khả
năng kỹ thuật.

Trước hết,
cần phải duyệt xét lại tiến
trình hoạt động, phẩm và lượng
của nước thải từ nhà máy
luyện thép, và hiệu quả của nhà
máy lọc nước thải hiện nay của
Formosa. Giấy phép xả thải hiện nay
cần phải được thu hồi để
thay thế bằng một giấy phép mới
để có thể kiểm soát những
chất ô nhiểm độc hại phát
xuất từ một nhà máy luyện thép.
Tiếp theo là duyệt xét xem nhà máy
lọc nước thải hiện hửu của
Formosa có thể loại bỏ các chất
ô nhiễm được liệt kê trong
giấy phép mới hay không. Nếu không,
cần phải xây thêm một nhà máy
lọc nước thải mới để lọc
sơ khởi nước thải từ nhà máy
luyện than coke trước khi cho vào nhà
máy lọc nước thải hiện hửu.
Nhiều nghiên cứu cho thấy lọc sơ
khởi bằng phương pháp yếm khí
có thể cải thiện đáng kể
khả năng phân hủy sinh học của
nước thải từ nhà máy luyện
than coke, và tạo điều kiện thuận
lợi cho giai đoạn tiếp theo bằng phương
pháp hiếu khí. Trong trường hợp
nhà máy lọc nước thải hiện
hửu không thể lọc nước thải
từ nhà máy lọc sơ khởi, một
nhà máy lọc nước thải hoàn
toàn mới cần được xây dựng. 

30 tháng 4 năm
2016

Nguồn :
Nguyễn
Minh
Quang

Dân Làm Báo

Tài liệu
tham khảo

[1] Duy Tuấn, Hải
Sâm, và Quang Thành. 20 tháng 4 năm
2016. “Cá chết trắng biển miền
Trung, nghi nhiễm độc từ Vũng Áng.”
VietnamNet.
http://vietnamnet.vn/vn/thoi-su/300459/ca-chet-trang-bien-mien-trung-nghi-nhiem-doc-tu-vung-ang.html

[2] TH. 20 tháng
4 năm 2016. “Khẩn trương làm rõ
nguyên nhân cá chết hàng loạt ở
ven biển miền Trung.” Thanh Tra.
http://thanhtra.com.vn/xa-hoi/moi-truong/khan-truong-lam-ro-nguyen-nhan-ca-chet-hang-loat-o-ven-bien-mien-trung_t114c1143n102609

[3] RFA. 27 tháng
4 năm 2016. “Việt Nam công bố kết
quả điều tra nguyên nhân cá chết
hàng loạt.” RFA.
http://www.rfa.org/vietnamese/vietnamnews/vn-announce-result-of-investigation-of-mass-fish-deaths-04272016094546.html

[4] Mạnh Nguyễn.
28 tháng 4 năm 2016. ”Hội nghề cá:
Cá chết do chất độc, không phải
do thủy triều đỏ!” BizLive.
http://bizlive.vn/chinh-tri-xa-hoi/hoi-nghe-ca-ca-chet-do-chat-doc-khong-phai-do-thuy-trieu-do-1698112.html

[5] Phạm Hòa
và Thắng Quang. 24 tháng 4 năm 2016. “5
câu hỏi vụ cá chết hàng loạt
ở ven biển miền Trung.” Zing.vn.
http://news.zing.vn/5-cau-hoi-vu-ca-chet-hang-loat-o-ven-bien-mien-trung-post644367.html

[6] Nhóm Phóng
viên. 26 tháng 4 năm 2016. “Cá chết
lan rộng ở miền Trung như thế nào.”
VNExpress.
http://vnexpress.net/infographics/thoi-su/ca-chet-lan-rong-o-mien-trung-nhu-the-nao-3393340.html?utm_source=home&utm_medium=box_infographics_home&utm_campaign=boxtracking

[7] Ngọc Diệp,
Cấn Cường, Chiến Thắng, và Quang
Phong. 28 tháng 4 năm 2016. “Toàn cảnh
vụ cá chết hàng loạt tại biển
miền Trung.” Dân Trí.
http://dantri.com.vn/xa-hoi/toan-canh-vu-ca-chet-hang-loat-tai-bien-mien-trung-20160428081426098.htm

[8] Phạm Hương.
23 tháng 4 năm 2016. “Giả thiết về
nguyên nhân cá chết hàng loạt ở
miền Trung.” PhapLuatSo.
http://www.phapluatso.com/gia-thiet-ve-nguyen-nhan-khien-ca-chet-hang-loat-o-mien-trung.html

[9] Trần Thị
Thanh Thỏa, Thiều Mai Lâm và Trương
Nguyện Thành. 26 tháng 4 năm 2016. “Chuyện
bé như hạt gạo hay thảm họa quốc
gia: Nguy cơ ngộ độc kim loại nặng
ở ven biển miền Trung và những tác
hại lâu dài.” Vietnam Journal of Science.
http://www.vjsonline.org/news/chuy%E1%BB%87n-b%C3%A9-nh%C6%B0-h%E1%BA%A1t-g%E1%BA%A1o-hay-th%E1%BA%A3m-h%E1%BB%8Da-qu%E1%BB%91c-gia-nguy-c%C6%A1-ng%E1%BB%99-%C4%91%E1%BB%99c-kim-lo%E1%BA%A1i-n%E1%BA%B7ng-ven-bi%E1%BB%83n-mi%E1%BB%81n-trung

[10] Châu An. 27
tháng 4 năm 2016. “Cá chết hàng
loạt ở miền Trung: Những điều còn
che giấu.” Đất Việt.
http://baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/tin-tuc-thoi-su/ca-chet-hang-loat-o-mien-trung-nhung-dieu-con-che-giau-3306926/

[11] Bảo Khánh.
28 tháng 4 năm 2016. “Nhìn lại toàn
cảnh vụ cá chết hàng loạt ở
miền Trung.” Đời sống Pháp luật.
http://www.doisongphapluat.com/tin-tuc/tam-diem-du-luan/nhin-lai-toan-canh-vu-ca-chet-hang-loat-o-mien-trung-a143359.html

[12] Cúc Phương.
25 tháng 4 năm 2016. “Cá chết không
rõ nguyên nhân: Thuê chuyên gia nước
ngoài.” Đất Việt.
http://baodatviet.vn/chinh-tri-xa-hoi/tin-tuc-thoi-su/ca-chet-khong-ro-nguyen-nhan-thue-chuyen-gia-nuoc-ngoai-3306639/

[13] Bing Li, Ying-lan
Sun, and Yu-ying Li. October 28, 2005. “Pretreatment of coking
wastewater using anaerobic sequencing batch reactor (ASBR).”
National Center for Biotechnology Information (NCBI).
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1390660/

[14] Sock Yee Khoo.
Accessed April 29, 2016.
“Aquarium
Maintenance: Dealing with Ammonia, Nitrite, Nitrate Poisoning.”
http://www.allabout-aquariumfish.com/2008/11/aquarium-maintenance-dealing-with.html

[15] Robert Boumis.
Accessed April 29, 2016. “How does ammonia affect my saltwater
aquarium?” Demand Media.
http://pets.thenest.com/ammonia-affect-saltwater-aquarium-12090.html

[16] Jethro Mullen.
September 5, 2013. “Tons of poisoned fish clog river in China’s
Hubei province.” CNN.
http://www.cnn.com/2013/09/05/world/asia/china-river-dead-fish/

[17] The Cairo Post. July
22, 2015. “’Ammonia poisoning’ blamed fro mass fish
die-off in Egypt’s Delta: official.” The Cairo Post.
http://thecairopost.youm7.com/news/160486/news/ammonia-poisoning-blamed-for-mass-fish-die-off-in-egypts-delta-official

[18] Hoàng Đoan.
25 tháng 4 năm 2016. “Thủ tướng
chỉ đạo khẩn trương tìm
nguyên nhân cá chết hàng loạt.”
Soha.
http://soha.vn/thu-tuong-chi-dao-khan-truong-tim-nguyen-nhan-ca-chet-hang-loat-20160425184551776.htm

[19] Kiên Trung và
Duy Tuấn. 26 tháng 4 năm 2016. “Giấy
phép xả thải của Formosa có gì?”
VietnamNet.
http://vietnamnet.vn/vn/thoi-su/tam-diem/301418/giay-phep-xa-thai-cua-formosa-co-gi.html