Trong lúc cư dân vùng phương ngữ miền Nam gọi “trái đậu phụng” thì hầu hết bà con miền Bắc đều gọi “củ lạc”, còn lên trường thì cô giáo môn sinh học lại bảo là “quả lạc”, vậy nên gọi thế nào cho đúng?
“Lạc” là một loại cây thuộc họ đậu, thân bò hay thân đứng, lá kép có 4 lá chét, quả mọc cắm xuống đất, hạt dùng để ăn hay ép dầu, ở miền Nam thì gọi là đậu phộng hoặc đậu phụng (vì do quả lạc có hình hơi nhọn, giống đầu con chim phụng).
Hẳn chúng ta đều biết: củ là phần thân hay rễ cây phát triển lớn ra và chứa chất dự trữ, thường ở dưới đất như củ khoai lang, củ sắn (mì); cạnh đó, cũng có củ không ở dưới đất mà ở trên cây như củ su hào, củ khoai tây leo (còn gọi là khoai trời, khoai tây không khí)… Còn quả là bộ phận của cây do bầu nhụy hoa phát triển mà thành, bên trong chứa hạt, quả thường mọc ở trên thân cây hoặc trên mặt đất, như quả mít, quả dưa, quả cam… Quan sát thêm, ta thấy điều thú vị: từ củ có từ tương đương, đồng nghĩa là khoai, và tùy theo vùng phương ngữ mà cư dân gọi khoai hay củ, ví như củ lang/ khoai lang, củ mì/khoai mì, củ môn/khoai môn… Còn khi chỉ nói “khoai” thì người nói nhằm chỉ khoai lang, ở dạng nói tắt. Nhìn chung, cư dân vùng phương ngữ Bắc hay gọi là khoai hơn củ, còn vùng phương ngữ Nam thì thường gọi là củ hơn là khoai. Tuy nhiên, có nhiều loại cả 2 miền đều cùng gọi khoai như khoai tây, khoai sọ, khoai mỡ… chứ không thấy ai gọi là củ tây, củ sọ, củ mỡ. Đồng thời, cũng có nhiều loại mà nhân dân cả nước đều gọi chung là củ chứ không hề gọi là khoai, như củ cà rốt, củ cải, củ ấu… chứ dứt khoát không có ai gọi là khoai cà rốt, khoai cải, khoai ấu.
Trở lại với “lạc”, phương ngữ miền Nam gọi là “trái đậu phụng”, còn miền Bắc gọi “củ lạc” chứ cũng không bao giờ gọi là “khoai lạc”.
Cư dân Bắc bộ gọi củ lạc là theo cách gọi dân gian quen thuộc, do cách ra quả của lạc có phần khác biệt với các loài khác, sau khi thụ phấn, hoa phát triển thành một ống thân dài hướng xuống đất với đầu ống là các củ (quả) lạc, sẽ xuyên thẳng xuống đất rồi giấu mình dưới đó để lớn lên. Vì người ta thấy lạc nằm trong lòng đất tương tự như củ cà rốt, củ cải nên gọi là “củ”. Còn theo nguồn gốc phát sinh phát triển, thực chất củ lạc là quả lạc nên giáo viên môn sinh học gọi quả lạc là chuẩn về mặt kiến thức, phân loại theo bản chất thực vật của nó.
Như vậy, tùy theo ngữ cảnh, vùng miền mà cách chúng ta lựa chọn từ ngữ sử dụng cho phù hợp, và cả mấy cách gọi củ lạc, quả lạc, trái đậu phụng… đều đúng cả!
Đỗ Thành Dương