Từ bao đời nay, ca dao dân ca là một thể loại độc đáo, ẩn giấu bên trong là những giá trị nhân văn sâu sắc, bài học đạo đức sâu cay. Nó góp một phần không nhỏ vào việc khuyên bảo, răn dạy con người về cách đối nhân xử thế, sống yêu thương, chan hòa với mọi người. Để có thể hiểu rõ hơn về thể loại văn học này, hãy cùng tìm hiểu ca dao dân ca là gì nhé!
1. Ca dao dân ca là gì?
Theo nguồn gốc Hán – Việt, ca là phần bài hát hát được hòa với nhạc, dao là lời bài hát đó. Vậy ca dao là thơ ca dân gian được truyền miệng dưới dạng các câu hát không theo giai điệu nhất định, thường diễn đạt bằng thể thơ lục bát, giúp dễ ghi nhớ.
Còn dân ca là những bài hát dân gian có sự kết hợp giữa lời và nhạc, được nhân dân sáng tác, diễn xướng và lưu truyền cho đến ngày nay. Những sáng tác này có hoặc không có chương khúc, phổ biến rộng rãi ở trong dân gian như dân ca quan họ Bắc Ninh, hò Đồng Tháp, hát dặm Nghệ Tĩnh,…
Tóm lại, ca dao dân ca hiểu đơn giản là khái niệm để chỉ những thể loại sáng tác trữ tình dân gian, diễn tả tình cảm và đời sống nội tâm của người dân lao động. Các nhân vật trữ tình được nhắc đến trong ca dao dân ca khác với văn học viết. Vì tình cảm, cách bộc lộ tâm trạng của nhân vật mang tính chất chung của giới tính. Tuy nhiên, mỗi sáng tác đều mang một nét riêng độc đáo.
1.1 Ca dao và dân ca khác nhau ở điểm nào?
Ca dao là thể thơ dân gian, giàu hình ảnh so sánh và ẩn dụ. Nó diễn tả những tâm tư, tình cảm, tư tưởng của nhân dân trong các mối quan hệ đôi lứa, gia đình, quê hương, đất nước,… Những sáng tác này như lời ca yêu thương, tiếng than thở,… của người dân bên giếng nước, sau lũy tre làng.
Còn dân ca là bao gồm hình thức và môi trường diễn xướng và các làn điệu. Phần lớn dân ca lấy bối cảnh làng quê với đồng ruộng, giếng nước, gốc đa, mái đình,… làm môi trường diễn xướng. Đồng thời, diễn xướng có thể diễn cá nhân hoặc tập thể tùy theo phong tục, tập quán của từng vùng miền.
1.2 Nội dung của ca dao dân ca
Trong nền văn học Việt Nam, ca dao dân ca là thể loại có nhiều nội dung đa dạng và phong phú, đặc biệt là ca dao dân ca trữ tình. Mỗi bài ca dao dân ca thể hiện khát vọng chinh phục thế giới tự nhiên, phản ánh cuộc sống của cha ông ta từ ngàn xưa.
Ca dao dân ca trữ tình phản ánh chân thực tình cảm trong thế giới nội tâm con người. Nội dung bao gồm tình cảm gia đình, tình yêu quê hương đất nước, tình yêu lứa đôi. Hay cách đối nhân xử thế trong các mối quan hệ cha mẹ, anh em, và bạn bè.
Ngoài ra, dân ca ca dao nói lên hiện thực xã hội lịch sử đáng tự hào của dân tộc ta. Những vị anh hùng, những trận đánh vẻ vang, những cuộc kháng chiến trường kỳ hay các cuộc đấu tranh giai cấp,… lần lượt hiện hữu qua những câu ca dao dân ca. Tất cả tạo nên một bức tranh lịch sử vừa sinh động, vừa hào hùng, tráng lệ.
1.3 Đặc điểm thi pháp trong ca dao dân ca
Trong ca dao dân ca, đặc điểm thi pháp được thể hiện qua các yếu tố, đó là: nhân vật trữ tình, kết cấu, hệ thống hình ảnh và ngôn ngữ, thể thơ, thời gian và không gian nghệ thuật. Thi pháp là phương tiện giúp truyền tải nội dung của ca dao dân ca một cách sâu sắc và chính xác nhất.
Nhờ vào những hình thức nghệ thuật mà chúng ta dễ dàng cảm nhận và hiểu hơn những thông điệp ý nghĩa, những giá trị nhân văn trong ca dao dân ca. Từ đó, rút ra được bài học quý giá, giúp hoàn thiện bản thân mỗi ngày một tốt hơn.
2. Ca dao dân ca về tình cảm gia đình
Tình cảm gia đình là chủ đề quen thuộc trong ca dao dân ca. Những câu hát thân quen ấy đề cao, ca ngợi sự yêu thương của cha mẹ, ông bà đối với con cháu, tình nghĩa vợ chồng, tình cảm anh em. Hoặc lên án gay gắt với những đối tượng xem nhẹ tình cảm gia đình, đối xử tệ bạc với đấng sinh thành.
- Đã rằng là nghĩa vợ chồng
Dầu cho nghiêng núi, cạn sông chẳng rời. - Đốn cây ai nỡ dứt chồi
Đạo chồng nghĩa vợ, giận rồi lại thương - Đói no một vợ một chồng
Một miếng cơm tấm, giàu lòng ăn chơi. - Dì ruột thương cháu như con
Rủi mà không mẹ cháu còn cậy trông vào ai - Gió mùa thu mẹ ru con ngủ
Năm canh dài, mẹ thức đủ năm canh. - Bướm vàng đậu đọt mù u
Lấy chồng càng sớm tiếng ru càng buồn. - Chiều chiều ra đứng ngõ sau
Trông về quê mẹ ruột đau chín chiều - Ơn cha nặng lắm ai ơi!
Nghĩa mẹ bằng trời, chín tháng cưu mang - Nuôi con mới biết sự tình
Thầm thương cha mẹ nuôi mình hồi xưa. - Ngó lên nuộc lạt mái nhà,
Bao nhiêu nuộc lạt nhớ ông bà bấy nhiêu - Mỗi đêm con thắp đèn trời
Cầu cho cha mẹ sống đời với con - Biển Đông còn lúc đầy vơi
Chớ lòng cha mẹ suốt đời tràn dâng - Khôn ngoan đối đáp người ngoài
Gà cùng một mẹ chớ hoài đá nhau - Anh em như bát nước đầy
Gà chung một mẹ chớ hoài đá nhau - Đi việc làng giữ lấy họ
Đi việc họ giữ lấy anh em - Anh em bốn bể là nhà
Người dưng khác họ vẫn là anh em - Làm anh ăn trước, bước đầu
Dạy dỗ em út ngõ hầu thay cha - Lên non mới biết non cao
Nuôi con mới biết công lao mẹ, thầy - Anh em nào phải người xa,
Cùng chung bác mẹ, một nhà cùng thân. - Trời cao, biển rộng, đất dày
Ơn cha nghĩa mẹ, ơn thầy chớ quên - Thật thà cũng thể lái trâu
Yêu nhau cũng thể nàng dâu mẹ chồng - Tu đâu cho bằng tu nhà
Thờ cha kính mẹ mới là chân tu
3. Ca dao dân ca về tình yêu quê hương đất nước
Nhân dân ta sống và gắn bó với nơi mình ra, lớn lên nên họ luôn dành một tình cảm đặc biệt cho quê hương, đất nước. Bởi quê hương, đất nước không chỉ là niềm tự hào mà còn là sự thiêng liêng trong tâm thức của mỗi con người.
- Ba năm trấn thủ lưu đồn
Ngày thì canh điếm tối dồn việc quan - Anh đi anh nhớ quê nhà
Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương. - Ta về ta tắm ao ta
Dù trong dù đục ao nhà vẫn hơn. - Ai ơi về miệt Tháp Mười
Cá tôm sẵn bắt, lúa trời sẵn ăn. - Cần Thơ gạo trắng nước trong
Ai đi đến đó lòng không muốn về. - Biên Hoà bưởi chẳng đắng the
Ăn vào ngọt lịm như chè đậu xanh. - Anh về Bình Định thăm cha
Phú Yên thăm mẹ, Khánh Hoà thăm em. - Đầm sen, bãi sậy, rừng tràm
Kinh dài xe đất, cây xanh rợp trời. - Tới đây xứ sở lạ lùng
Chim kêu cũng sợ, cá vùng cũng ghê. - Ruộng đồng mặc sức chim bay
Biển hồ lai láng, cá bầy đua bơi. - Đường vô xứ Huế quanh quanh
Non xanh nước biếc như tranh họa đồ. - Phồn hoa thứ nhất Long Thành
Phố giăng mắc cửi, đường quanh bàn cờ.
4. Ca dao dân ca về mẹ
Mẹ là tiếng gọi thiêng liêng chất chứa bao cảm xúc, tình cảm dạt dào. Chúng ta được nâng niu trên đôi bàn tay của mẹ, được nghe những câu hát ru ngọt ngào, êm ái trước khi chìm vào giấc ngủ. Mẹ tần tảo sớm hôm nuôi ta khôn lớn, yêu thương ta vô bờ bến. Vì vậy, hình ảnh người mẹ qua những câu ca dao dân ca mới đẹp làm sao!
- Ngồi buồn nhớ mẹ ta xưa
Miệng nhai cơm búng, lưỡi lừa cá xương. - Mẹ già ở tấm lều tranh
Sớm thăm tối viếng mới đành dạ con - Chiều chiều xách giỏ hái rau
Nhìn lên mả mẹ ruột đau như dần - Đói lòng ăn hột chà là
Để cơm nuôi mẹ, mẹ già yếu răng - Ba tiền một khúc cá buôi
Cũng mua cho được mà nuôi mẹ già - Đi đâu mà bỏ mẹ già
Gối nghiêng ai sửa, chén trà ai dâng? - Mẹ nuôi con biển hồ lai láng
Con nuôi mẹ tính tháng tính ngày - Một mẹ nuôi được mười con
Nhưng mười con không nuôi được một mẹ - Cầm cần rau cá ngược xuôi
Nấu canh rau bợ mà nuôi mẹ già - Đói lòng ăn đọt chà là
Để cơm nuôi mẹ, mẹ già yếu răng - Mẹ già đầu tóc bạc phơ
Lưng đau con đỡ, mắt mờ con nuôi - Đói lòng ăn trái ổi non
Nhịn cơm nuôi mẹ cho tròn nghĩa xưa - Vắng nghe chim vịt kêu chiều
Bâng khuâng nhớ mẹ chín chiều ruột đau - Nuôi con chẳng quản chi thân
Bên ướt mẹ nằm, bên ráo con lăn - Mẹ già như chuối ba hương
Như xôi nếp một, như đường mía lau - Ai về tôi gửi buồng cau
Buồng trước kính mẹ, buồng sau kính thầy
5. Ca dao dân ca nói về tình bạn
Trong ca dao dân ca cũng đề cập đến mối quan hệ bạn bè. Đây là mối liên hệ gắn kết chặt chẽ giữa những con người xa lạ với nhau. Có lúc những người bạn giúp chúng ta cân bằng lại cuộc sống, vượt qua những giai đoạn khó khăn của cuộc đời.
- Bạn bè là nghĩa tương tri
Sao cho sau trước một bề mới nên. - Đi xa mà gặp bạn hiền
Cũng bằng ăn quả đào tiên trên trời - Ai ơi nhớ lấy câu này
Tình bạn là mối duyên thừa trời cho - Khi nào trái đất còn quay
Trái tim còn đập vẫn là bạn nhau - Ra về nhớ bạn khóc thầm
Năm thân áo vải ướt đầm cả năm - Suốt đời gắn bó keo sơn
Cùng chung chí hướng cùng nhau kết tình - Tình bạn là vạn bông hoa
Tình bạn là vạn bài ca muôn màu - Sống trong bể ngọc kim cương
Không bằng sống giữa tình thương bạn bè - Sông sâu sào vắn khó dò
Muốn qua thăm bạn sợ đò không đưa
Ca dao dân ca là những câu hát dân gian do nhân dân sáng tác lúc lao động và sinh hoạt trong cuộc sống hàng ngày. Đó là những bài học chân lý, là lời răn dạy cách làm người được đúc kết từ thực tiễn của cha ông ta từ ngàn xưa.
Sưu tầm
Nguồn ảnh: Internet