Giá trị của nghệ thuật *)
Nguyễn Đình Đăng
Tại
sao hoạ sĩ vẽ?
Vì
sao có những người lao vào các hoạt động trừu tượng chẳng phải để kiếm tiền,
cũng chẳng phải vì danh?
Cái
gì khiến nghệ thuật cuốn hút chúng ta? Giá trị của nghệ thuật nằm ở đâu?
Hội
hoạ ra đời trước khi loài người có chữ viết hàng chục ngàn năm. Người ta đã tìm
thấy các bức hoạ được vẽ cách đây tới 35-40 ngàn năm trong các hang động tại
châu Âu và Úc, trong khi chữ viết xuất hiện khoảng 3500 – 4000 năm về trước.
Cho dù nghệ thuật đã trải qua bao cuộc bể dâu, luôn có một sợi dây vô hình nối
liền các hoạ sĩ từ thời tiền sử, cổ đại, trung cố, Phục Hưng, tới hiện đại, và
đương đại. Sợi dây đó là: Nghệ sĩ sáng tạo ra nghệ thuật để biểu hiện chính họ,
biều hiện những gì họ cho là quan trọng, có ý nghĩa nhất, phản ánh các khía
cạnh khác nhau trong cuộc sống của chính họ. Trong chúng ta, một số người có
một sự bức thiết cần biểu hiện nội tâm qua việc tạo nên các tác phẩm nghệ
thuật. Họ có phải là những người khác thường không? Đối với một số người trong
số họ, câu trả lời là có. Bởi lẽ, để biều hiện được chính mình một cách thuyết
phục, trước hết là đối với chính họ, họ cần được Trời phú cho một khả năng đặc
biệt gọi là Tài năng.
Trong
Lời tựa cho tiểu
thuyết “Chân dung Dorian Gray” – cuốn tiểu thuyết duy nhất của mình,
Oscar Wilde viết: “Cái cớ duy nhất để làm ra một vật vô dụng là vì ta ngưỡng
mộ nó sâu sắc. Toàn bộ nghệ thuật là vô dụng. “
Năm
1891 Bernulf Clegg, một sinh viên đại học Oxford, đã gửi thư đề nghị Oscar
Widle giải thích. Trong thư trả lời, Wilde đã viết như sau (trích):
“Nghệ
thuật là vô dụng bởi mục đích của nó đơn giản là chỉ nhằm tạo nên một tâm
trạng. Nó không nhằm để chỉ dẫn hay tạo ảnh hưởng lên hành động theo bất cứ một
kiểu gì (…) Nếu việc thưởng ngoạn một tác phẩm nghệ thuật lại được nối tiếp bởi
một hành động dưới bất cứ hình thức nào, thì hoặc đó chỉ là một tác phẩm rất
thứ cấp, hoặc người xem không cảm nhận được toàn bộ ấn tượng nghệ thuật của nó.
Một tác phẩm nghệ thuật cũng vô dụng như một đóa hoa. Đoá hoa nở cho niềm sung
sướng của chính nó. Chúng ta có được một khoảnh khắc sung sướng khi ngắm hoa
nở. Đó là tất cả những gì có thể nói về quan hệ giữa chúng ta và hoa. Tất
nhiên, người ta có thể đem hoa đi bán và thu lợi cho mình, nhưng việc đó chẳng
dính dáng gì đến hoa cả. Đó không phải là một phần của bản chất của loài hoa.
Đó là một sự tình cờ. Đó là một sự lạm dụng.”
Thực
chất, Oscar Wilde đã diễn giải lại quan điểm về nghệ thuật tuyệt đối cuả Kant.
Kant cho rằng cái Đẹp là cái gì đó không có bất kỳ một chức năng nào khác ngoài
chức năng làm cái Đẹp. Khi đó một vật thể thể sẽ trở thành thuần túy là một vật
thể, hiện ra hoàn toàn chỉ vì nó đẹp chứ không vì bất cứ công dụng nào khác.
Như vậy nghệ thuật theo Kant là một cách biểu diễn đẹp của một hình thức, thông
qua đó nghệ sĩ mặc sức tưởng tượng để liên tục mở rộng quan niệm về chính cái
Đẹp. Điều đó có nghĩa là nghệ thuật đã đi ra ngoài thế giới của lý trí, và cái
Đẹp là điều ta không thể cắt nghĩa được [1].
“Vô
dụng” (useless) ở đây không đồng nghĩa với “Vô giá trị” (having no value). Từ
“Nghệ thuật” (Art) trong nhận định “Nghệ thuật là vô dụng” (Art is useless)
được dùng để chỉ “nghệ thuật sáng tạo” (creative art) hay “fine art” (mỹ
thuật), tạm gọi là “nghệ thuật thuần túy” hay “nghệ thuật tuyệt đối”, ở đó nghệ
sĩ dùng tài nghệ và kỹ năng để biểu hiện sáng tạo của mình. Khi xem tác phẩm do
nghệ sĩ sáng tạo ra như vậy, công chúng có các rung động thẩm mỹ. Và đó là tất
cả. Bởi nếu nghệ sỹ dùng tài năng của mình để làm nên một vật có chức năng nào
khác ngoài sự rung động thẩm mỹ (ví dụ như một cái bình để cắm hoa, một cái ghế
để ngồi, v.v., tức có một công dụng nào đó) thì ngay lập tức vật đó sẽ thuộc về
đồ mỹ nghệ (craft) chứ không còn là mỹ thuật thuần túy nữa. Tương tự như vậy,
nếu tài năng của nghệ sĩ được áp dụng vào quảng cáo thương mại hay kỹ nghệ thì
nghệ thuật thuần túy trở thành “thiết kế” (design) hay được gọi chung là “nghệ
thuật ứng dụng” (applied art). Nói tóm lại, nghệ thuật trong nhận định “Nghệ
thuật là vô dụng” không có chức năng nào khác ngoài việc truyền đạt một ý
tưởng.
Trong
diễn từ nhận giải Nobel văn chương
năm 1972, bình luận về lời tiên tri của Fyodor Dostoevsky “Cái đẹp sẽ cứu thế
giới”, Alexandr Solzhenitsyn đã phát biểu như sau:
“Nắm
giữ Nghệ thuật trong tay, chúng ta tự cho rằng mình là chủ nhân của nó, hùng hổ
điều khiển nó, đổi mới nó, cải cách nó, tuyên ngôn nó, bán nó lấy tiền, dùng nó
để bợ đỡ những kẻ mạnh, coi nó hoặc như trò tiêu khiển trong các ca khúc thị
trường, nơi tửu quán, hoặc như hòn đá hay cái gậy, bất kể cái gì tóm được, để
phục vụ các đòi hỏi chính trị thoảng qua, hay các nhu cầu xã hội hạn hẹp.
Nhưng, mặc cho mọi dày vò của chúng ta, Nghệ thuật vẫn không bị vấy bẩn, vẫn
không vì thế mà đánh mất đi nguồn gốc của mình, vẫn luôn luôn, và trong mọi
cách chúng ta dùng nó, rọi chiếu lên chúng ta một phần cái ánh sáng bí mật bên
trong của nó (…) ̣Nghệ thuật hé mở cho chúng ta, tuy lờ mờ, tuy ngắn ngủi,
những điều không thể nào đạt được bằng lý trí. Như chiếc gương thần trong
truyện cổ tích, nhìn vào nó ta không thấy chính mình mà chợt thấy một khoảnh
khắc ta chẳng khi nào đạt tới, phóng tới, bay tới được. Và chỉ có tâm hồn đang
thổn thức.”
Giá
trị của nghệ thuật là như vậy.
*)
Xem bài viết liên quan “Đi tìm phong
cách Hà Nội trong hội hoạ” tại talawas blog.
[1] Nguyễn Đình Đăng, “Nghệ thuật là
gì?”