Nghệ thuật tương phản đối lập là tạo ra những hành động, những cảnh tượng, những tính cách trái ngược nhau để qua đo làm nổi bật một ý tưởng, một bộ phận trong tác phẩm hoặc tư tưởng chính của tác giả.
Cách thể hiện thủ pháp nghệ thuật tương phản đối lập trong truyện Sống chết mặc bay:
Hai mặt tương phản cơ bản trong truyện Sống chết mặc bay: Một bên là người dân vật lộn, chống chọi với mưa gió hết sức căng thẳng, vất vả. Bên kia là viên quan đi hộ đê ngồi trong chỗ an toàn, nhàn nhã, mải mê bài bạc, không cho phép ai quấy rầy ván bài của mình, coi việc đánh bài là trên hết, mặc dân sống chết khi đê vỡ.
+ Những người dân hộ đê: Làm việc liên tục từ chiều đến gần một giờ đêm. Họ bì bõm dưới bùn lầy, ướt như chuột lột, ai ai cũng mệt lử cả rồi; trong khi mưa tầm tã trút xuống, nước sông cuồn cuộn bốc lên. Tác giả nhận xét: “Tình cảnh trông thật là thảm”.
+ Viên quan đi hộ đê thì ngồi trong đình ở chỗ cao ráo, an toàn. Người gãi chân, kẻ quạt mát, các tay chân ngồi hầu bài. Khung cảnh nhàn nhã, đường bệ, nguy nga. Quan chỉ mê bài. Đáng lẽ phải tắm mưa, gội gió, đứng trên đê đốc thúc, thì quan lại ngồi chơi nhàn nhã, có kẻ hầu, người hạ. Quan gắt khi có người báo tin đê vỡ. Quan đỏ mặt tía tai đòi cách cổ, bỏ tù người dân báo đê vỡ. Và y tiếp tục vui mừng vì đã ù ván bài, mặc cho dân rơi vào cảnh đê vỡ, “tình cảnh thảm sầu” không sao kể xiết.
Tác dụng của thủ pháp tương phản đối lập:
– Tố cáo sự vô trách nhiệm, tham lam, khốn nạn của bọn quan lại – những kẻ được xem như cha mẹ của nhân dân
– Cảnh khốn cùng, tuyệt vọng của người dân trước cơn thịnh nộ của thiên nhiên, khi chống chọi lại với bão lũ
– Khắc sâu hơn cảnh tượng trái ngược: Dân đằm mình, bỏ mạc trong dòng nước lũ chảy siết khi đê vỡ >< Quan sung sướng vì thắng được ván bài to